Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent

Iqtisodiy oʻsish omillari va tiplari

Iqtisodiy o‘sish jami taklifning o‘sishini yoki boshqacha aytganimizda, haqiqiy va potensial YaIM hajmining oshishini bildiradi. Iqtisodiy o‘sish muammosini o‘rganish natijasida real ishlab chiqarish tizimi duch keluvchi – cheklangan resurslardan samarali foydalanish muammosiga yechim topiladi. Demak, iqtisodiy o‘sish omillari va ular samaradorligini o‘rganish hamda tahlil qilish jamiyat oldidagi eng dolzarb muammolardan biridir.

Real ishlab chiqarish hajmlarining uzoq muddatli oʻsishi sur’atlarini, koʻlamlarini, samaradorligi va sifati oshishini belgilovchi hodisa va jarayonlar iqtisodiy oʻsish omillari deyiladi.

Iqtisodiy oʻsish omillari ikki guruhga ajratiladi:

Birinchi guruh omillari iqtisodiy oʻsishni fizik (ashyoviy) jihatdan ta’minlaydi. Bu guruhga ishlab chiqarish omillari kiritiladi:

• 
  tabiiy resurslar soni va sifati;
  
• 
  mehnat resurslari soni va sifati;
  
• 
  asosiy kapital hajmi;
  
• 
  texnologiyalar va ishlab chiqarishni tashkil etish;
  
• 
  jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanishi darajasi.
  

Ikkinchi guruhga omillari jamiyatdagi iqtisodiy oʻsish potensialini yuzaga chiqarish imkonini beruvchi omillar – talab va taqsimot omillari bilvosita omillar) kiritiladi:

• 
  bozorning monopollashuvi darajasini pasayishi;
  
• 
  iqtisodiyotdagi soliq muhiti;
  
• 
  kredit-bank tizimi samaradorligi;
  
• 
  iste’mol, investitsiya va davlat xarajatlarining oʻsishi;
  
• 
  eksport hajmining oʻsishi;
  
• 
  iqtisodiyotda ishlab chiqarish resurslarini qayta taqsimlash imkoniyatlari;
  
• 
  daromadlarni taqsimlashning shakllangan tizimi.
  

Agar oʻsish qoʻshimcha resurslarni jalb etish hisobiga ta’minlansa va jamiyatdagi resurslardan foydalanishning shakllangan oʻrtacha samaradorligi darajasini oshirmasa ekstensiv iqtisodiy deb ataladi.

YaIMning oʻsishi iqtisodiyotda band boʻlganlar sonidan yuqori sur’atga ega boʻlsa intensiv iqtisodiy oʻsish roʻy beradi. “Iqtisodiy oʻsishning intensiv tipi ishlab chiqarish samaradorligining oshishiga bogʻliq. U foydalanilayotgan resurs birligiga toʻgʻri keladigan mahsulot ishlab chiqarishni koʻpaytirishni, ishlab chiqarishning texnik xususiyatlarini yaxshilashni koʻzda tutadi.

Iqtisodiy oʻsishning bu ikki tipi sof holda roʻy bermaydi. Iqtisodiy oʻsish uni ta’minlashdagi intensiv yoki intensiv omillarning ulushi darajasiga qarab koʻproq ekstensiv, yoki koʻproq intensiv boʻlishi mumkin.

3.