O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti turkiya tarixi

1960-1970-yillarda mamlakadagi harbiy tartib xususida

1960-yildagi harbiy to‘ntarilish oqibatida Otaturk prinsiplariga qaytib rahnamolikdagi armiya davlat to‘ntarilishini amalga oshirdi. Amaldagi hokimiyat qamoqqa olingach, generallar ularning saflarini mustahkamlashni favqulodda amalga oshirdilar. 1960-yilning noyabrida tubdan bo‘linish tarafdorlarini, jumladan, A.Turkesh, 14 ishtirokchi mavqeyidan ozod etildi. A.Turkesh 1963-yilning fevral oyigacha Dehlida turk elchisi sifatida faoliyat yuritdi.

Qonunga binoan ovoz berish huquqini 12735 ming kishi oldi, referendumda 10323 ming saylovchi ishtirok etdi: konstitutsiya tarafdorlari 6349 ming, qarshilar – 3934 ming. Ovozlarni taqsimlash shuni ko‘rsatdiki, asosan Turkiyaning g‘arb va shimolidagi viloyatlarda sobiq DP tarafdorlarining kuchli ta’siri sezildi.

1961-yilgi konstitutsiya avvalgi 1924-yilgi konstitutsiyadan tubdan farq qilardi. U o‘ziga davlatdagi o‘zgarishlarni aks ettirardi, u siyosiy erkinlikdan foydalanishga qisman bo‘lsada, yo‘l ochib berdi.

Yangi konstitutsiya Turkiya respublikasini milliy demokratik sotsial huquqli davlat deb tanitdi, siyosiy partiyalar va boshqa demokratik erkinliklarni tashkil etish huquqini berdi.

Zamonaviy respublika demokratik boshqaruv usuli joriy etildi va qonun qabul qiluvchilarning, ijro etuvchilarning va sud hokimiyatining erkinligi ta’minlandi. Konstitutsiya aslida demokratik emas edi. Masalan, milliy ozodchilikni muammolarini hal qilmas edi. Asosan, kurdlarning siyosiy islomga va qonuniy faoliyatga yo‘l ochardi. Shu bilan birga unga aytib o‘tilgan huquq va erkinliklar davlatning demokratik kuchlariga ba’zi bir erkinliklarni berar edi. Asosan, quyidagi prinsplar ta’kidlab o‘tildi: ilm olish huquqi, diniy erkinlik. 19-bandida diniy hissiyotlarni siyosiy va shaxsiy maqsadlarda ekspluatatsiya qilishni man qilardi.

Manaviy rivojlanayotgan Turkiya davlatining siyosiy prinsplari alohida ta’kidlab o‘tildi va avvalo, davlatning siyosiy-iqtisodiy shakllanishiga ahamiyat berildi.

Turkiyadagi ommaviy huquq tadqiqotchilarining fikr-mulohazalariga qaraganda, konstitutsiyaviy holatda “Ayrim mulkchilikka asoslangan, belgilangan iqtisodiy tuzilma va uning mustaqil faoliyati, shu bilan birga bu tuzilma yangi kapitalistik model barham beruvchi muayyan prinsiplarni tashkil qiladi va tartibga soladi. Konstitutsiyaning 36-moddasiga ko‘ra 1961-yilda shuni e’lon qilindiki, “Har kim meros qoldirish va merosga egalik qilish huquqiga egadir”. Qayd etilishicha, davlatning iqtisodiy hayotga aralashuvi xususida belgilab qo‘yilgan maxsus cheklovlar alohida qayd etilmagan, 53-moddada esa iqtisodiy me’yorlar va ijtimoiy davlat majburiyatiga muvofiq “iqtisodiy taraqqiyot va moliyaviy manba” belgilab qo‘yildi. Tan olish kerakki, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotga keng aralashuv huquqi, Turkiyada rivojlanish darajasi g‘arbiy burjua tizimiga ega bo‘lgan mumtoz shaklidan farq qiluvchi eng muhim dalil ekanligi shubhasiz.

1961-yilgi konstitutsiyaga asosan, Turkiya ijtimoiy qatlami barcha darajadagi amaldor va byurokratlar talablarida ana shunday e’tiborlik jihatidan muhimlik ta’kidlangan. Ushbu hujjat davlat ma’muriyatining turli xil pog‘onalaridagi holatni va davlat xizmatchilarining maqomi va javobgarligini turli xil holatni o‘z ichiga oladi, maxsus turdagi jamiyat iqtisodiy tashkiloti xizmatchilariga tegishli asosiy maydon tuzildi.

1961-yil 24-sentyabrdan mamlakatda rasmiy saylov ishlari boshlandi, parlament saylovlari uchun quyidagi 4 ta partiyaga ishtirok etishga ruhsat berildi. Bular: Jumhuriyat Xalq Partiyasi, Adolat Partiyasi, Yangi Turkiya Partiyasi va Respublika Milliy dehqonchilik partiyasi edi. Qolgan partiyalar o‘zlarining saylovoldi yig‘ilishlarini kerakli ko‘rinishda tashkil eta olmadilar. Saylov natijalariga ko‘ra, Milliy Assambleyada JXP 173 o‘rin oldi, Senat esa 36.

DP ning davomchisi sifatida e’tirof qilingan Adolat partiyasi quyi palataga 158 ta, yuqori palataga esa 70 ta o‘rinni egalladi. Qolgan o‘rinlar bir muddat bir amallab kun kechirgan va keyinchalik boshqa partiyalarga aylangan partiyalar o‘rtasida bo‘lib berildi. Partiyalar o‘rtasidagi kelishmovchiliklar uzoq vaqt ittifoqchi hukumatni shakllantirishga yo‘l qo‘ymadi. Shuningdek, qiyinchilik vaziyatlari, prezident va boshqa mamlakt rahbarlarining saylovi to‘g‘risidagi aloqalar. Biroq, keyin Turkiyaning harbiy prezidenti J.Gursel bo‘ldi, hukumat tepasiga esa JXP ning rahbari I.Inyonu tayinlandi.

Harbiy elita va g‘arbiy hamkorlar nazorati ostidagi jamiyatni rivojlantirish yo‘llarini qidirish ishi ichki qarama-qarshiliklarning va ichki ziddiyatlar sovuq urush sharoitida bo‘lib o‘tdi. Siyosiy kurashlar urbanizatsiya, kichik burjuaziya, ishchi byurokratiyaning o‘zining ta’sirini yo‘qotishdan qo‘rquvi g‘arbiy konsepsiya va ommaviy madaniyat, oddiy dindorlarning ta’siri ostidagi qarama-qarshiliklar tufayli keskinlashdi. Bunday holat turk jamiyatida butunligicha 1960-yillarning o‘rtasida namoyon bo‘ldi. Birinchi koalitsion hukumatga JXP va APning namoyandalari kirgan, uning dasturida “hukumatning maqsadi – ozodlik sharoitida tez ko‘tarilishni ta’minlash va yaqin kelajakda peshqadam mamlakat darajasiga yetish”, – deb aytilgan. Bu maqsadga yetish uchun iqtisod, davlat va xususiy sektorlarning ham ichki jamg‘arish, ham tashqi kapital hisobiga kapitallikni ko‘rib chiqildi. Hukumat dasturining ichki siyosat doirasi hukumat Turkiyaning g‘arbiy blokka kiradigan mamlakatlar bilan aloqasini rivojlantirish uchun imkon qadar jadallashtirishi aytildi.

1965-yil oktyabrdagi ma’murlar fuqaroligi ikkinchi saylovida AP majlisda (450 dan) 240 o‘rin olib, katta muvaffaqiyatga erishdi va S.Demirel boshchiligida bir partiyali hukumat tuzishdi. JXP 134 o‘rin oldi, qolgan o‘rinlar mayda partiyalarga taqsimlab berildi. 1960-yilning mart oyida har ikkala palataning qo‘shma majlisida, bunda xasta J.Gurselning mansabi almashtirilib, turk armiyasi bosh shtabining boshlig‘i Javdat Sunay Turkiya Respublikasi prezidenti etib saylandi.

Adolat Partiyasi burjuaziya, pomeshchik va o‘rtahol dehqonlarning ovozi bilan saylovda g‘alaba qozondi. Bu dasturning asosiy vazifasi: shaxsiy majmuani rivojlantirish, chet el investisiyasini rag‘batlantirish va o‘rtahol dehqonlarga kredit berish kabilar bo‘ldi. Bunday paytda Adolat partiyasining asosiy raqobatchisi bo‘lgan Jumhuriyat Xalq partiyasi ham o‘zining qat’iy o‘rnini ushlab turgandi, kamsitilishi bilan o‘zining shiorida butun turk jamoasi nomidan o‘z fikrini bildirmoqchi bo‘lgan edi.

Bu partiya 1965-yilda birinchi parlament saylovida ishtirok etdi. Turkiya Ishchilar partiyasi 15ta joyda faoliyat yuritganligi tufayli, ular parlamentda o‘z fraksiyasiga ega bo‘ldi. Turkiya Ishchilar partiyasining taniqli arboblari Turkiya ijtimoiy harakati a’zosi Mehmet Ali Aybar va Behije Boran edi.

Respublika dehqonlar milliy partiyasi 11ta joyda faoliyat yuritgan va majlisning o‘ng qanotidan mustahkam o‘rin egallagan. 1965-yilning avgust oyida sobiq A.Tyurkesh qaytdi va o‘lka harakatiga boshchilik qildi.

Turkiya rasmiy ma’lumotlariga ko‘ra, 1965-1971-yillarda uning respublika tarixidagi eng yorqin davrlardan biri Adolat Partiyasi bo‘lgan davr edi. O‘sha paytlarda iqtisodiy pasayish, pulning qadrsizlanishi, erkinlikning himoya qilinishi, jamiyat tashkilotining faoliyati mustaqil tashqi siyosat bo‘lgan.

1960-yillarning yarmidan Turkiyada siyosiy vaziyatda e’tiborga arziydigan biror tarixiy yangilik ko‘zga tashlanmadi. Demirelning boshqaruv davrida mamlakatda avvalgiga qaraganda noodatiy o‘zgarishlar yuz berdi. Bir necha yil avval I.Inonu davrida Turkiyadagi “Jumhuriyat” gazetasida paydo bo‘lgan sotsializm haqidagi maqolaning muallifi, gazetaning mas’ul muhariri sud qilindi. Besh-olti yil o‘tganidan so‘ng Demirel davrida sotsializm so‘zi zamonaviy so‘z bo‘lib, sotsialistik kitoblar o‘quvchilar tomonidan katta qiziqishga sabab bo‘ldi. Marks, Engels, Lenin asarlarining turk tilidagi tarjimalari paydo bo‘ldi.

1967-yilda Turkiya ijtimoiy-islohiy konfederatsiyasi Turkiya kasaba ishchilari inqilobi Konfederatsiyasini tashkil qildi. 1967-yilning iyun oyida TBMM ishchilar harakati bosimi ostida yangi mehnat qonuni qabul qilindi va unda ba’zi bir ishchilar doirasi ko‘rib chiqildi. Ish tashlashda ishchilar nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy talablarni ham o‘rtaga tashladilar.

Bu inqilobdan chiqish yo‘lini qidirgan JXPning o‘sha paytdagi yetakchisi I.Inonu “so‘lchi markaz” shiori ostida tashkil qilingan partiyada so‘l guruhni ushlab turishga majbur bo‘ldi. Bu partiya qanotlari B.Ejevit boshchiligida tashkil qilindi. 1966-yilda JXPning 18-seyzdida Ejevit gruppasi mahalliy partiyaviy tashkilotdan yordam oldi, Ejevitning o‘zi esa partiya raisi etib saylandi. Bunday muvaffaqiyatdan so‘ng Ejevit “so‘lchi markaz” shiorini saqlab qolish to‘g‘risidagi bahsda faol qatnashdi. Ba’zi huquq organlarida nashrga chiqqan Ejevitning so‘zlari hatto “sotsialistik” kabi baholandi.

Yevropa imkoniyatlari 1960-yilda qayta Turkiya tashqi siyosiy yo‘li bilan AQShdan to iqtisodiy jamiyatiga ega bo‘lgan Yevropagacha yordam berdi. Turk xalqi shafqatsiz, Amerika ishlaridan anchagina charchagan edi va uning kelajagi endilikda Yevropa urushidan keyin oyoqqa turgan YeS bilan bog‘liq degan xulosaga kelinadi. Turkiyaning yevropalik hamkorlari o‘zlarining tarafdorlari bilan 1962-yil iyulda Turkiyaga yordam ko‘rsatish to‘g‘risidagi qarorni qabul qlidilar. Erxon Benerning yozishicha, bu o‘lchov Turkiya aloqalarida munosib kredit siyosatining yordami bo‘lishi kerak, moliya tezligida uning iqtisodiy o‘sishi bo‘lishi kerak. Bu muzokaralar 1963-yil 12-sentyabrda Anqarada imzolandi. Birlashma haqidagi kelishuvda esa 1964-yil 1-dekabrda bor kuch kuch bilan nutq so‘zlandi. Anqara shartnomasi eng muhim turk-yevropa hamkorlik hujjatlar ba’zasi bo‘lib qoldi. Bunda Turkiya va YeSning birlashish maqsadi aniqlangan va tarafdorlari orasida o‘zaro ta’sir ko‘rsatgan.

Ayrim vaqtlarda tavsifnoma uchun, majburiy ravishda tuzilgan rejani o‘rnatish uchun davlat iqtisodiyot sektorining mavjudligi tufayli Turkiya sharoitida rejalashtirish xolisona bo‘lishi mumkin edi. Ayni vaqtdagi va zarur bo‘lgan mablag‘ davlat muassasalaridan keyingi asosiy o‘rinni egalladi.

1960-yillarning boshlarida Turkiyaning tashqi dunyo bilan savdo munosabatlari import tizimi asosida shakllantirildi, shu tufayli masalan, ishlab chiqarish sanoati ko‘rsatkichlaridan foydalanish yo‘lga qo‘yildi. Avvalgidek, tashqi savdo taqchilligi yechilmaydigan muammo bo‘lib qolaverdi, u turk lirasining qadrsizlanishiga bo‘lgan davriy munosabat sabablaridan biri bo‘lib qolaverdi. Turkiya iqtisodiyotida to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorij investitsiyasining kirib kelishi unchalik katta emas edi, yiliga 10 mln. AQSh dollaridan oshmas edi. Bevosita moliyaviy yordam boshqa ko‘pchilik xorijiy mamlakatlarnikidan yuqori turardi.

O‘zining g‘arbdagi hamkorlari bilan birgalikda hukumat bu shaharlarda shu yillarda yuzaga kelgan yetishmovchiliklarni hal qilish usulini topishga harakat qilishar edi. Davlat sektori endi iqtisodiy rivojlanish lokomotivi vazifasini bajara olmas va bajarishi kerak emasdi. O‘sha vaqtda hatto eng katta mamlakatning xususiy kapitali ham bu rolni bajara oladigan vaziyatda emasdi. Hech bo‘lmaganda og‘ir sanoat, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmaning muhim sohalarini hal qila oladigan holatda emasdi. 1960-yilda kuchli chaqiruvlari bilan turk burjuaziyasiga murojaat qilgan mashhur sotsiolog, bozor iqtisodiyotining bosh rahnamosi bo‘lgan Ahmet Hamdi Bashar o‘zi chop ettirgan “Barish dunyalari” jurnalida hokimiyatda saqlanib kelayotgan byurokratiya hukmronligiga chek qo‘yishga qaratilgan, “ekilmaydi ham, o‘rilmaydi ham” shiori bilan jamiyatning siyosiy va iqtisodiy hayotida o‘zining rahbarligini o‘rnatdi. Biroq, kirib kelayotgan yanada shiddatli rivojlanish Turkiya hukumatining aynan “Yevropadagi aloqa yo‘li”da davlat sektorini tarqatib yuborgan iqtisodiyotga davlat aralashuvini saqlab qolish kerakligini aytib turar edi. Turk iqtisodchilari, davlat vakillari, hatto davlat sektori korxonalari, eng kattalari ham YSdagi Yevropalik ishlab chiqaruvchilar raqobatiga bardosh bera olmasliklarini tan oldilar.

Ayrim qismlarda hatto jahon xo‘jalik miqyosida o‘zining nisbatan kam quvvatligi bilan ajralib turardi. Mamlakat sarmoyasining umumiy sarmoya keltiruvchi yo‘lga o‘tkazishdagi harakatlari, ya’ni qora va rangli metallurgiyani, neftni qayta ishlash, neft himoyasi, energetika o‘tkazish muvaffaqiyatsiz yakun topdi. Lekin shunga qaramay, ko‘rsatilgan yillarda iqtisodiy sarmoya keltiruvchilar sektorlarining yuksalishi ortdi: ayrim katta banklarning kelib chiqishi 1940-1950-yillardagi yer islohotlari ta’minlanishining sekinlashdi, lekin yildan-yilga ishchi kuchi va agrosferada tovar doimiy o‘sib bordi. Xususiy sarmoya o‘sha paytda tan yig‘ilib boradigan kapitaldan voz kechmasdan, sotuv va ketma-ket qurilishlar, davlatga yo‘naltirilgan tekstil, oziq-ovqat va avto qopqoqlarni ishlab chiqarishni, maishiy texnika va g‘arbiy belgili radiotexnikalari va boshqalar rivojlandi.

Turkiyaning tashqi siyosatida ko‘rinib turgan keskin o‘zgarishlar 1964-yilgi Kipr o‘zgarishlari davrida mamlakat atrofidagi ishonchli hukmronlarning stress holati natijasida kelib chiqdi. Yunon va turk aholi o‘rtasida navbatdagı qurolli to‘qnashuvlar vaziyat talabi bilan yomonlashgan paytda Kipr, Gretsiya va Turkiya mustaqilliklariga qarshi xoinona dushmanlık bilan NATOning ittifoqchisi ikki mamlakat bir-biriga qarshi urush uchun tayyorgarlik boshladi. Bu Amerika NATO rahbarlarini kuchli vahimaga soldi. 1964-yil 4-iyunda AQSh Prezidenti hayrat va sarosimadagi turk rahbarlarini tor-mor qilgan ikki tomon o‘rtasida murosa foydasiga shunday bir bahs bilan murojaat qilib, I.Inonuga shaxsiy noma yubordi. Jonson shunday yozadiki, Sovet Ittifoqining to‘qnashuvlarida Amerika Qo‘shma Shtatlari, uning sodiq ittifoqchisi yordamga kelmagan deb boshlangan muqaddimada gap: “Bizning NATO ittifoqchilarining ma’qullashi va to‘liq roziligisiz tasdiqlangan holda boshlangan Turkiya harakati” haqida ketadi. Bu kuchli "bahs" Kiprni portlatishdan tashqari Turkiya qurolli kuchlariga ham ta’sir qildi, ular na Kiprga va na Gretsiyaga hech qanday qarshi harakat qilishmadi.