O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Bozorning raqobatbardosh tuzilmasi. Tahlil tamoyillari. 

Ilmiy  tilda  “raqobat”  so‘zining  ikki  xil  ta’rifi  mavjud.  Birinchisi,  bozor 

tuzilmasini  ta’riflovchi  raqobat,  ya’ni,  raqobatlashgan  bozor,  mukamal  raqobat, 

monopolashgan  raqobat.  Ikkinchisi,  firmalarning  bozorda  o‘zaro  bahslashishi, 

kurashish  usulini  xarakterlovchi  raqobat, ya’ni,  raqobat  kurashi,  narxli  va  narxsiz 

raqobat.  Raqobat  –  bu  ne’matlar  miqdori  va  iste’mol  talabi  cheklangan  joyda 

yuzaga  keladigan  manfaatlar  to‘qnashuvi.  Iste’molchilar  ham,  firmalar  ham 

raqobatlashishi mumkin. Raqobat quyidagilarga ko‘maklashadi: 

• ishlab chiqarishni kengaytirish va ixchamlashtirishga 

• ilg‘or yangiliklarni joriy etishga 

• resurs xarajatlarini tejashga 

• iqtisodiyotning umumiy samaradorligini oshirishga 

• talabning qulay qondirilishiga 

• narxlarni tenglashtirish va pasaytirishga. 

Bozor  tuzilmalarini  anglatuvchi  terminlar  monopoliya,  monopsoniya, 

oligopoliya  grek  tilidan  olingan  bo‘lib,  poleo  –  sotaman,  psoneo  –  sotib  olaman, 

mono – bir, oligos – bir qancha, poli – ko‘p degan ma’nolarni anglatadi.  

 

Bozor  tuzilmasi  bozorning  eng  muhim  jihatlarini  o‘zida  aks  ettiradi: 

Masalan,  tarmoqdagi  firmalar  soni,  firmalarning  bozorga  kirib  borishi  va  chiqib 

ketish  imkoniyatlari,  sotib  oluvchilar  soni,  alohida  firmalarning  bozordagi 

narxlarga ta’sir eta olish qobiliyati. Firmaning bozordagi narxlarga ta’sir eta olish 

qobiliyati  qanchalik  past  bo‘lsa,  mazkur  tarmoq  shunchalik  raqobatbardosh 

hisoblanadi.  

 

Bozor  tarkibini  tahlil  qilishni  osonlashtirish  uchun  iqtisodiy 

nazariyada raqobatning quyidagi 4 ta modeli alohida ajratib ko‘rsatiladi.  

1. 

Mukammal raqobat 

2. 

Monopolistik raqobat 

3. 

Sof monopoliya 

4. 

Oligopoliya.