O‘zbekiston respublikasi o’liy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

5.4.XXR ning iqtisodiy hududlari. 
Xitoy Xalq Respublikasi hukumati 1986-yilda hududiy rejalashtirishni takomillashtirish 
maqsadida mamlakat hududini uchta iqtisodiy zonaga ajratdi: 
* 
Sharqiy iqtisodiy zona 
* 
Markaziy iqtisodiy zona 
* 
G‘arbiy iqtisodiy zona 
Sharqiy dengiz bo‘yi zonasi  iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan  bo‘lib, unda sanoat markazlari 
va tugunlarining ko‘pchiligi  hamda  ko‘plab qishloq xo‘jaligi rayonlari, transport magistrallari, 
deyarli barcha dengiz portlari joylashgan. Eng yirik shaharlar ham ushbu zonadan joy olgandir.  
Sharqiy dengiz bo‘yi iqtisodiy zonasiga quyidagi provinsiyalar va shaharlar kiradi:  
Provinsiyalar va ularning markazlari: 
Xeylunszyan - Xarbin 
Szilin - Chanchun 
Lyaonin - Shenyan 
Xebey - Shiszyachjuan 
Pekin
*
  
Tyanszin* 
Shanxay* 
Shandun – Szinan 
Tayvan - Taybey 
Szyansu - Nankin 
Chjeszyan - Ganchjou 
Fuszyan - Fuchjou 
Guandun - Guanchjou 
Syangan 
Aomen-Makao 
Xaynan - Xaykou 
Bu iqtisodiy rayonlarning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan iboratdir: 
1.Ushbu rayon mamlakatning dengiz oldi qismlarida joylashgan bo‘lib, barcha portlar shu 
rayondan o‘rin olgan.  
2.Mamlakatning poytaxti va markazga bo‘ysinuvchi 4 ta shahardan 3 tasi, ya’ni Pekin, Shanxay 
va Tyanzsin shaharlari shu rayonda joylashgan bo‘lib, ular mamlakatning industriya, savdo, bank, 
turizm va moliya markazlariga aylangan. 
                                                 
*
Мarkazga bo'ysunuvchi shaharlar 

 
44 
3.Iqtisodiy zonaning janubiy qismida iqtisodiy va siyosiy imtiyozlarga ega bo‘lgan Syangan va 
Aomen maxsus iqtisodiy rayonlari hamda Xaynan provinsiyasi (erkin iqtisodiy zona) joylashgandir. 
Tayvan provinsiyasi bugungi kunda XXR hukumatiga siyosiy jihatdan bo’ysunmasada, Xitoy 
iqtisodiyotiga juda katta sarmoyalar kiritish orqali mamlakatning yaxlit iqtisodiy negizini 
ta’minlaydi. 
4.Bu iqtisodiy rayon mamlakat umumiy maydonining 14% va umumiy aholining 13% ini tashkil 
etsada, umumiy sanoat ishlab chiqarishning 70% dan ko‘prog‘ini beradi
9
. 
5.Bu iqtisodiy rayonda mamlakatning aksariyat «ochiq iqtisodiy zonalari joylashgandir». 
Lyaonin provinsiyasi mamlakat sanoatining  rivojlanishi bo‘yicha oldingi o‘rinlarni egallaydi. 
Sanoat ishlab chiqarish tarkibida mashinasozlik va metallurgiyaning salmog‘i boshqa tarmoqlar 
salmog‘idan ancha yuqoridir. Bu rayon ko‘mir qazib olishda yetakchilik qiladi. Eng ko‘p 
miqdordagi ko‘mir Lyaonin provinsiyasidagi Fushun va Fusin konlaridan qazib olinadi. Undan 
tashqari,  bugungi kunda ko‘mir qazib olish Besi, Beynyao, Lyaoyuanda konlarida  ham  yo‘lga 
qo‘yilgan. 
Xitoy hukumati 1984 yilda tashqi dunyo uchun dengiz bo’yidagi 14ta shaharlarni ochiq deb 
e’lon qildi, binobarin, ular bevosita tashqi iqtisodiy aloqalar olib borish huquqiga ega bo‘ldilar. 
Xitoy Xalq Respublikasining poytaxti Pekin shahrining ham  ushbu iqtisodiy hududda 
joylashganligi muhim ahamiyatga egadir. U Buyuk Xitoy tekisligida dengizdan 170 km uzoqlikda 
joylashgan  bo’lib,  u turli davrlarda turli nomlar bilan atalgan. Hozirda mamlakatning poytaxti 
bo‘lgan Pekin shahri (Bei Jing -  Shimoliy poytaxt) sharqiy Osiyoning industriya, bank-moliya va 
turizm markazlaridan biri bo‘lib qolmoqda. 
Xitoyning eng katta shaharlaridan yana biri – bu Shanxay shahridir. Shanxay dengizdan 50 km. 
uzoqlikda Yanszi daryosiga quyiluvchi Xuanxe daryosi bo‘yida joylashgan bo‘lib, u dunyodagi eng 
katta portlardan biri va mamlakatning ko‘p minglab sanoat korxonalari hamda moliya muassasalari 
to‘Rejagan markazdir. 2002  yillardan to hozirgi kunlargacha  u yerda  XXR ning eng zamonaviy 
metallurgiya kombinatlari va qudratli atom elektrostansiyalari (AES) qurilib ishga tushirilmoqda. 
Ular natijada yon-atrofga joylashgan provinsiyalar energiya bilan to‘liq ta’minlanmoqda. 
Markaziy va g‘arbiy iqtisodiy mintaqa mamlakat umumiy maydonining  3/4 qismini, umumiy 
aholining 2/3 qismini hamda 20 dan ortiq kichik millatlarni birlashtiruvchi, umumiy chegaralari 20 
ming km. dan ortiq hududni egallagan mintaqadir. 
Markaziy iqtisodiy rayon 
Provinsiyalar - Markazlar  
Shansi - Tayyuan 
Xenan - Chjenchjou 
Anxoy - Xefey 
Xubey - Uxan 
Guansi-Chjuan - Nankin  
Xunan - Chansha 
Szyansi - Nanchan 
Ichki Mongoliya
∗
 - Xux-Xoto 
Ninsya-xuey - Inchuan 
Ushbu iqtisodiy hudud mamlakatning ichki hududi hisoblanib, xalq xo‘jaligi asosan, milliy 
iqtisodiy resurslarga, ya’ni tog‘-kon resurslariga, sersuv daryolarga (mamlakatning eng yirik Yanszi 
va Xuanxe daryolarining asosiy basseyni ushbu hududni qamrab oladi) boy bo‘lib, bu iqtisodiy 
rayon sanoat ishlab chiqarishida milliy kapital ustunlik qiladi. 
Markaziy iqtisodiy rayon tabiiy boyliklardan ko‘mir, neft, temir  va rangli metall ruda konlariga 
ham boydir 
G‘arbiy iqtisodiy hudud: 
Provinsiyalar-Markazlar 
Yunnan - Kunmin 
Gansu - Lanchjou 
So‘chuan - Chendu 
                                                 
9
 Xitoy Bosh ststistika qo’mitasi ma’lumotlari, Pekin, 2007 y. 
∗
 Bu iqtisodiy hududda uchta avtonom rayonlar joylashgan. 

 
45 
Guychjou - Guyyan 
Tibet - Lxasa 
Sinxay - Sinin 
Chunsin
∗
 
Sinszyan Uygur
**
 
Mazkur Iqtisodiy rayonning o‘ziga xos xususiyatlari: 
Ushbu rayon mamlakat umumiy hududining juda katta qismini, ya’ni 56% ni egallagan bo’lsada, 
uning YaIM dagi ulushi sezilarli darajada kamdir. Agar bu ko‘rsatkich 1990 yillarda 16,4% ni 
tashkil etgan bo‘lsa, 2000 yillar o‘rtalariga kelib, hatto 14% gacha pasayib ketdi, bugungi kunda bu 
ko‘rsatkich ancha o’sib, 17,2 % ni tashkil etmoqda. 
Shu bilan birga, bu iqtisodiy hudud tabiiy resurslar, ayniqsa, neft konlariga boy bo‘lib, bugungi 
kunda u mamlakatning deyarli energetik bazasiga aylangandir. 
G‘arbiy iqtisodiy rayon asosan, dehqonchilik va chorvachilikka ixtisoslashgan bo‘lib, undagi 
Sinszyan Uygur Avtonom rayoni mamlakat yengil sanoatini paxta xom ashyosi bilan, Ichki 
Mongoliya avtonom rayoni esa, malakatni go’sht va sut mahsulotlari bilan ta’minlaydi. 
Xitoy Xalq Respublikasining tabiiy boyliklari o‘z ichiga 45 turdan ortiq turli minerallarni olib, 
ularning umumiy qiymati 87 trln. doll.ni tashkil qiladi. O‘zining tabiiy resurslar bo’icha mavjud 
salohiyati  bilan  Xitoy hozirgi kunda  dunyoda 3-o‘rinda turadi. Tabiiy boyliklarining 91%i 
mamlakatning markaziy va g‘arbiy qismida joylashgandir.  Uning dengiz oldi va ilgari 
o‘zlashtirilgan hududlarida tabiiy boyliklari hozirgi kunda tugab bormoqda. Mutaxassislarning 
izlanishlariga ko‘ra, sharqiy iqtisodiy  rayonda energetika va xom ashyoni qayta ishlovchi 
sanoatning ulushi 10% dan 30% ni tashkil etadi, aksincha, markaziy va g‘arbiy rayonlarda bu 
ko‘rsatkich 50% dan oshadi. Masalan,  alyuminiy,  qo‘rg‘oshin, sink, vannadiy, magniy, nikel va 
boshqa noyob metallar, minerallarning ulushi markaziy hamda g‘arbiy rayonlarda 33% dan 98% ni 
tashkil etadi. Ko‘mir xavzasi Tyanshan tog‘idan to Guychjou provinsiyasiga qadar  cho‘zilgan. 
Mazkur mahsulot  yana  Ichki Mongoliya avtonom rayonida ham mavjuddir. U yerlarda mamlakat 
ko‘mir zahiralarining 60%  dan ortig‘i joylashgan. Olib borilgan hisob-kitoblarga ko‘ra, Sinszyan 
Uyg‘ur avtonom rayonida ko‘mirning zahirasi 600 mlrd. tonnadan ortiq bo‘lib, mamlakat umumiy 
ko’mir zahirasining 37% ni tashkil qiladi va bu yonalishda mamlakatda 1- o‘rinda turadi. 
Markaziy va G‘arbiy rayonlarning iqtisodiy rivojlanishining ortda qolish sabablari: 
Tabiiy resurslarga boy bo‘lgan bu hududlar uzoq vaqt mobaynida o‘zining iqtisodiy 
rivojlanishida ortda qolib kelmoqda. 1979 yildan to 2008 yilgacha ichki ishlab chiqarishning 
o‘rtacha yillik o‘sishi sharqiy rayonda 11,3% ni tashkil etgan bo‘lsa, markaziy va g‘arbiy 
rayonlarda bu ko‘rsatkich atigi 8,7% dan iborat bo’ldi. 
Sanoat tarkibiy tuzilishidan kelib chiqib, uning yalpi sanoatdagi ulushi 1985 yildan to 2007 
yilgacha sharqiy iqtisodiy rayonda 46,3% dan 66,47% gacha osgan bo‘lsa, markaziy va g‘arbiy 
rayonlarda bu ko‘rsatkich 12,75% dan 11,33% gacha pasaydi
10
. 
Sarmoya quyishda ham bu hududlar bir-biridan keskin farqlanadi. 1992 yilda asosiy fondlarga 
sarmoya kiritishda 62,1% sharqiy hududga to‘g‘ri keldi. Agar, xorijiy sarmoyalarning 82% (2007y.) 
sharqiy hududlarga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, qolgan 18% i markaziy va g‘arbiy rayonlarga to‘g‘ri keldi. 
Bundan  tashqari,  Xitoydagi  kambag‘al uezdlarning 90%i, mamlakatdagi  kambag‘al aholining 
80%i markaziy va g‘arbiy rayonlarga to‘g‘ri keladi. 
Xitoy hukumatining hududlararo iqtisodiy farqlanishlarni kamaytirish maqsadida Xitoyda 
quyidagi ishlar olib borilmoqda: 
1949 yildan to  1978 yilgacha asosiy sanoat qurilishlari markaziy va g‘arbiy rayonlarda olib 
borildi. Masalan, 3- besh yillik rejalariga (1966-1970) ko‘ra, barcha sarmoyalarning 66,8% i ushbu 
hududlarga quyildi. Natijada,  1978 yilga kelib, Xitoy  aholisining jon boshiga to‘g‘ri keladigan 
daromadlaridagi farqi 190 yuangacha kamaydi. 
Biroq, hukumat markaziy va g‘arbiy rayonlarga barcha imtiyozlarni bergan bo‘lsada, ularda 
qazib olinayotgan va ishlab chiqarilayotgan xom ashyo va yarim tayyor mahsulotlarni pasaytirilgan 
narxlarda sharqiy hududga yunaltirdi. Oqibatda, markaziy va g‘arbiy rayonlar faqatgina xom ashyo 
                                                 
∗
 Chunsin markazga buysinuvchi shahardir. 
**
 Iqtisodiy hududda ikkita avtonom rayonlar mavjud. 
10
   

 
46 
bazasi bo‘lib qoldi. Ba’zi bir hollarda narxlar jahon bozoridagi narxlardan ham pasaytirilgan holda 
sharqiy hududlarga direktiva asosida sotildi. Va aksincha, tayyor mahsulotlarni markaziy va g‘arbiy 
hududlar o‘z navbatida bozor narxlarida sotib olishga majbur bo‘ldilar. 
Islohatlar davrida (1978 yildan  keyin) iqtisodiy farqlanishni kamaytirishga yunaltirilgan izchil 
dastur «kambag‘al rayonlarga yordam berish» dasturi asosida olib borilmoqda. 1997 yilda «Nankin-
Kunmin» temir yo‘l magistrali (890 km.) ishga tushirildi. Natijada janubiy g‘arbiy rayonlarning 
dengizga chiqishi ta’minlandi. 
Bugungi kunda g‘arbiy iqtisodiy rayonlarda ham xorijiy investorlarga keng imkoniyatlar ochib 
berilmoqda. 1992 yildan buyon bosqichma-bosqich chakana savdo, fuqoro aviatsiasi  va  sug‘urta 
kabi sohalar xorijiy sarmoyalar uchun ochilmoqda. XXR ning JST ga (Jahon Savdo Tashkiloti) a’zo 
bo‘lishi bilan, uning aloqa, transport va turizm kabi sohalari xorijiy investitsiyalar uchun ochildi. 
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 
1. 
Mamlakatda necha pog‘onali ma’muriy - hududiy bo‘linish qabul qilingan? 
2. 
XXR nechta provinsiyaga bo‘lingan? 
3. 
XXR da nechta avtonom rayonlar mavjud? 
4. 
Markazga bo‘ysunuvchi shaharlar nima maqsadda tashkil etilgan? 
5. 
Keng miqyosdagi avtonomiya qaysi hududlarga berilgan?  
6. 
Nechanchi yilda XXR iqtisodiy zonalarga bo‘lindi? 
7. 
Sharqiy iqtisodiy rayon o‘z ichiga nechta provinsiyani oladi. 
8. 
Sharqiy iqtisodiy rayonning boshqa iqtisodiy hududlardan ustun tomonlari  nimalarda 
ko‘rinadi? 
9. 
Markaziy va g‘arbiy rayonlarning iqtisodiy salohiyatlari qanfay? 
10.  Iqtisodiy hududlarning iqtisodiy rivojlanishlaridagi farqi? 
Mustaqil ish vazifalari: 
1.XXR ni mintaqaviy siyosatini kavchiliklarini aniqlang? 
2.Xitoy ma’muriy-hududiy bo’linishini jihatidan biron-bir mamlakatga o’xshash tomonlarini 
topib, esse yozing. 
Asosiy adabiyotlar: 
1. 
.Китайская Народная Республика в 2007 г. Политика, экономика, культура., 
Ежегодник, /Институт Дальнегo Востока РАН.- Москва, «Русская панорама», 2008.- 504 с. 
2. 
Мировая экономика: прогноз до 2020 года. Учебник, под ред.Дынкина А.А., Москва, 
2007,429 с. 
3. 
Наимов И.Н.Стратегия экономического развития КНР в. 1996-2020 гг.и проблемы ее 
реализации /РАН Институт ДВ -2001,.200.с. 
Qo’shimcha adabiyotlar: 
1.В.К.Ломакин «Мировая экономика», Юнити,Москва,2005 г. 
2.
Китай: «Факты и цифры», изд.во: «Синьсин», Пекин, 2009гг. 
3.Китай на пути модернизации и реформ, Москва, 2000 г.коллектив авторов. 
5«
Центральные  и  западные  регионы  Китая:  новый  инвестиционный  бум»  Синьсинь, 
Пекин, 2002.  
6.«Zhong Guo, 2000» 
Internet saytlari 
1. http: || europa. Eu. Int. 
2. http: || tw.jahoo.com. 
3. www. xinhua.org. 
6- MAVZU.  XXRNING IQTISODIY HUDUDLARI. 
Darsning maqsadi: XXR ni iqtisodiy hududlari xaqida to’liqroq ma’lumotni egallash 
Tayanch iboralar: iqtisodiy rayon, iqtisodiy salohiyat, iqtisodiy rivojlanish, milliy boyliklar, 
xorijiy sarmoya, transport kommunikatsiyasi 
Reja: 
1.  Markaziy iqtisodiy hudud.  
2.  Janubiy-Sharqiy va Shimoliy-g’arbiy iqtisodiy hududlar: ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, 
salohiyati. 

 
47 
Xitoy Xalq Respublikasi hukumati 1986-yilda hududiy rejalashtirishni takomillashtirish 
maqsadida mamlakat hududini uchta iqtisodiy zonaga ajratdi: 
* 
Sharqiy iqtisodiy zona 
* 
Markaziy iqtisodiy zona 
* 
G‘arbiy iqtisodiy zona 
Sharqiy dengiz bo‘yi zonasi  iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan  bo‘lib, unda sanoat markazlari 
va tugunlarining ko‘pchiligi  hamda  ko‘plab qishloq xo‘jaligi rayonlari, transport magistrallari, 
deyarli barcha dengiz portlari joylashgan. Eng yirik shaharlar ham ushbu zonadan joy olgandir.  
Sharqiy dengiz bo‘yi iqtisodiy zonasiga quyidagi provinsiyalar va shaharlar kiradi:  
Provinsiyalar va ularning markazlari: 
Xeylunszyan - Xarbin 
Szilin - Chanchun 
Lyaonin - Shenyan 
Xebey - Shiszyachjuan 
Pekin
*
  
Tyanszin* 
Shanxay* 
Shandun – Szinan 
Tayvan - Taybey 
Szyansu - Nankin 
Chjeszyan - Ganchjou 
Fuszyan - Fuchjou 
Guandun - Guanchjou 
Syangan 
Aomen-Makao 
Xaynan - Xaykou 
Bu iqtisodiy rayonlarning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan iboratdir: 
1.Ushbu rayon mamlakatning dengiz oldi qismlarida joylashgan bo‘lib, barcha portlar shu 
rayondan o‘rin olgan.  
2.Mamlakatning poytaxti va markazga bo‘ysinuvchi 4 ta shahardan 3 tasi, ya’ni Pekin, Shanxay 
va Tyanzsin shaharlari shu rayonda joylashgan bo‘lib, ular mamlakatning industriya, savdo, bank, 
turizm va moliya markazlariga aylangan. 
3.Iqtisodiy zonaning janubiy qismida iqtisodiy va siyosiy imtiyozlarga ega bo‘lgan Syangan va 
Aomen maxsus iqtisodiy rayonlari hamda Xaynan provinsiyasi (erkin iqtisodiy zona) joylashgandir. 
Tayvan provinsiyasi bugungi kunda XXR hukumatiga siyosiy jihatdan bo’ysunmasada, Xitoy 
iqtisodiyotiga juda katta sarmoyalar kiritish orqali mamlakatning yaxlit iqtisodiy negizini 
ta’minlaydi. 
4.Bu iqtisodiy rayon mamlakat umumiy maydonining 14% va umumiy aholining 13% ini tashkil 
etsada, umumiy sanoat ishlab chiqarishning 70% dan ko‘prog‘ini beradi
11
. 
5.Bu iqtisodiy rayonda mamlakatning aksariyat «ochiq iqtisodiy zonalari joylashgandir». 
Lyaonin provinsiyasi mamlakat sanoatining  rivojlanishi bo‘yicha oldingi o‘rinlarni egallaydi. 
Sanoat ishlab chiqarish tarkibida mashinasozlik va metallurgiyaning salmog‘i boshqa tarmoqlar 
salmog‘idan ancha yuqoridir. Bu rayon ko‘mir qazib olishda yetakchilik qiladi. Eng ko‘p 
miqdordagi ko‘mir Lyaonin provinsiyasidagi Fushun va Fusin konlaridan qazib olinadi. Undan 
tashqari,  bugungi kunda ko‘mir qazib olish Besi, Beynyao, Lyaoyuanda konlarida  ham  yo‘lga 
qo‘yilgan. 
Xitoy hukumati 1984 yilda tashqi dunyo uchun dengiz bo’yidagi 14ta shaharlarni ochiq deb 
e’lon qildi, binobarin, ular bevosita tashqi iqtisodiy aloqalar olib borish huquqiga ega bo‘ldilar. 
Xitoy Xalq Respublikasining poytaxti Pekin shahrining ham  ushbu iqtisodiy hududda 
joylashganligi muhim ahamiyatga egadir. U Buyuk Xitoy tekisligida dengizdan 170 km uzoqlikda 
joylashgan  bo’lib,  u turli davrlarda turli nomlar bilan atalgan. Hozirda mamlakatning poytaxti 
                                                 
*
Мarkazga bo'ysunuvchi shaharlar 
11
 Xitoy Bosh ststistika qo’mitasi ma’lumotlari, Pekin, 2007 y. 

 
48 
bo‘lgan Pekin shahri (Bei Jing -  Shimoliy poytaxt) sharqiy Osiyoning industriya, bank-moliya va 
turizm markazlaridan biri bo‘lib qolmoqda. 
Xitoyning eng katta shaharlaridan yana biri – bu Shanxay shahridir. Shanxay dengizdan 50 km. 
uzoqlikda Yanszi daryosiga quyiluvchi Xuanxe daryosi bo‘yida joylashgan bo‘lib, u dunyodagi eng 
katta portlardan biri va mamlakatning ko‘p minglab sanoat korxonalari hamda moliya muassasalari 
to‘Rejagan markazdir. 2002  yillardan to hozirgi kunlargacha  u yerda  XXR ning eng zamonaviy 
metallurgiya kombinatlari va qudratli atom elektrostansiyalari (AES) qurilib ishga tushirilmoqda. 
Ular natijada yon-atrofga joylashgan provinsiyalar energiya bilan to‘liq ta’minlanmoqda. 
Markaziy va g‘arbiy iqtisodiy mintaqa mamlakat umumiy maydonining  3/4 qismini, umumiy 
aholining 2/3 qismini hamda 20 dan ortiq kichik millatlarni birlashtiruvchi, umumiy chegaralari 20 
ming km. dan ortiq hududni egallagan mintaqadir. 
Markaziy iqtisodiy rayon 
Provinsiyalar - Markazlar  
Shansi - Tayyuan 
Xenan - Chjenchjou 
Anxoy - Xefey 
Xubey - Uxan 
Guansi-Chjuan - Nankin  
Xunan - Chansha 
Szyansi - Nanchan 
Ichki Mongoliya
∗
 - Xux-Xoto 
Ninsya-xuey - Inchuan 
Ushbu iqtisodiy hudud mamlakatning ichki hududi hisoblanib, xalq xo‘jaligi asosan, milliy 
iqtisodiy resurslarga, ya’ni tog‘-kon resurslariga, sersuv daryolarga (mamlakatning eng yirik Yanszi 
va Xuanxe daryolarining asosiy basseyni ushbu hududni qamrab oladi) boy bo‘lib, bu iqtisodiy 
rayon sanoat ishlab chiqarishida milliy kapital ustunlik qiladi. 
Markaziy iqtisodiy rayon tabiiy boyliklardan ko‘mir, neft, temir  va rangli metall ruda konlariga 
ham boydir 
G‘arbiy iqtisodiy hudud: 
Provinsiyalar-Markazlar 
Yunnan - Kunmin 
Gansu - Lanchjou 
So‘chuan - Chendu 
Guychjou - Guyyan 
Tibet - Lxasa 
Sinxay - Sinin 
Chunsin
∗
 
Sinszyan Uygur
**
 
Mazkur Iqtisodiy rayonning o‘ziga xos xususiyatlari: 
Ushbu rayon mamlakat umumiy hududining juda katta qismini, ya’ni 56% ni egallagan bo’lsada, 
uning YaIM dagi ulushi sezilarli darajada kamdir. Agar bu ko‘rsatkich 1990 yillarda 16,4% ni 
tashkil etgan bo‘lsa, 2000 yillar o‘rtalariga kelib, hatto 14% gacha pasayib ketdi, bugungi kunda bu 
ko‘rsatkich ancha o’sib, 17,2 % ni tashkil etmoqda. 
Shu bilan birga, bu iqtisodiy hudud tabiiy resurslar, ayniqsa, neft konlariga boy bo‘lib, bugungi 
kunda u mamlakatning deyarli energetik bazasiga aylangandir. 
G‘arbiy iqtisodiy rayon asosan, dehqonchilik va chorvachilikka ixtisoslashgan bo‘lib, undagi 
Sinszyan Uygur Avtonom rayoni mamlakat yengil sanoatini paxta xom ashyosi bilan, Ichki 
Mongoliya avtonom rayoni esa, malakatni go’sht va sut mahsulotlari bilan ta’minlaydi. 
Xitoy Xalq Respublikasining tabiiy boyliklari o‘z ichiga 45 turdan ortiq turli minerallarni olib, 
ularning umumiy qiymati 87 trln. doll.ni tashkil qiladi. O‘zining tabiiy resurslar bo’icha mavjud 
salohiyati  bilan  Xitoy hozirgi kunda  dunyoda 3-o‘rinda turadi. Tabiiy boyliklarining 91%i 
                                                 
∗
 Bu iqtisodiy hududda uchta avtonom rayonlar joylashgan. 
∗
 Chunsin markazga buysinuvchi shahardir. 
**
 Iqtisodiy hududda ikkita avtonom rayonlar mavjud. 

 
49 
mamlakatning markaziy va g‘arbiy qismida joylashgandir.  Uning dengiz oldi va ilgari 
o‘zlashtirilgan hududlarida tabiiy boyliklari hozirgi  kunda tugab bormoqda. Mutaxassislarning 
izlanishlariga ko‘ra, sharqiy iqtisodiy rayonda energetika va xom ashyoni qayta ishlovchi 
sanoatning ulushi 10% dan 30% ni tashkil etadi, aksincha, markaziy va g‘arbiy rayonlarda bu 
ko‘rsatkich 50% dan oshadi. Masalan,  alyuminiy,  qo‘rg‘oshin, sink, vannadiy, magniy, nikel va 
boshqa noyob metallar, minerallarning ulushi markaziy hamda g‘arbiy rayonlarda 33% dan 98% ni 
tashkil etadi. Ko‘mir xavzasi Tyanshan tog‘idan to Guychjou provinsiyasiga qadar  cho‘zilgan. 
Mazkur mahsulot  yana  Ichki Mongoliya avtonom rayonida ham mavjuddir. U yerlarda mamlakat 
ko‘mir zahiralarining 60%  dan ortig‘i joylashgan. Olib borilgan hisob-kitoblarga ko‘ra, Sinszyan 
Uyg‘ur avtonom rayonida ko‘mirning zahirasi 600 mlrd. tonnadan ortiq bo‘lib, mamlakat umumiy 
ko’mir zahirasining 37% ni tashkil qiladi va bu yonalishda mamlakatda 1- o‘rinda turadi. 
Markaziy va G‘arbiy rayonlarning iqtisodiy rivojlanishining ortda qolish sabablari: 
Tabiiy resurslarga boy bo‘lgan bu hududlar uzoq vaqt mobaynida o‘zining iqtisodiy 
rivojlanishida ortda qolib kelmoqda. 1979 yildan to 2008 yilgacha ichki ishlab chiqarishning 
o‘rtacha yillik o‘sishi sharqiy rayonda 11,3% ni tashkil etgan bo‘lsa, markaziy va g‘arbiy 
rayonlarda bu ko‘rsatkich atigi 8,7% dan iborat bo’ldi. 
Sanoat tarkibiy tuzilishidan kelib chiqib, uning yalpi sanoatdagi ulushi 1985 yildan to 2007 
yilgacha sharqiy iqtisodiy rayonda 46,3% dan 66,47% gacha osgan bo‘lsa, markaziy va g‘arbiy 
rayonlarda bu ko‘rsatkich 12,75% dan 11,33% gacha pasaydi
12
. 
Sarmoya quyishda ham bu hududlar bir-biridan keskin farqlanadi. 1992 yilda asosiy fondlarga 
sarmoya kiritishda 62,1% sharqiy hududga to‘g‘ri keldi. Agar, xorijiy sarmoyalarning 82% (2007y.) 
sharqiy hududlarga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, qolgan 18% i markaziy va g‘arbiy rayonlarga to‘g‘ri keldi. 
Bundan  tashqari,  Xitoydagi  kambag‘al uezdlarning 90%i, mamlakatdagi  kambag‘al aholining 
80%i markaziy va g‘arbiy rayonlarga to‘g‘ri keladi. 
Xitoy hukumatining hududlararo iqtisodiy farqlanishlarni kamaytirish maqsadida Xitoyda 
quyidagi ishlar olib borilmoqda: 
1949 yildan to  1978 yilgacha asosiy sanoat qurilishlari markaziy va g‘arbiy rayonlarda olib 
borildi. Masalan, 3- besh yillik rejalariga (1966-1970) ko‘ra, barcha sarmoyalarning 66,8% i ushbu 
hududlarga quyildi. Natijada,  1978 yilga kelib, Xitoy  aholisining jon boshiga to‘g‘ri keladigan 
daromadlaridagi farqi 190 yuangacha kamaydi. 
Biroq, hukumat markaziy va g‘arbiy rayonlarga barcha imtiyozlarni bergan bo‘lsada, ularda 
qazib olinayotgan va ishlab chiqarilayotgan xom ashyo va yarim tayyor mahsulotlarni pasaytirilgan 
narxlarda sharqiy hududga yunaltirdi. Oqibatda, markaziy va g‘arbiy rayonlar faqatgina xom ashyo 
bazasi bo‘lib qoldi. Ba’zi bir hollarda narxlar jahon bozoridagi narxlardan ham pasaytirilgan holda 
sharqiy hududlarga direktiva asosida sotildi. Va aksincha, tayyor mahsulotlarni markaziy va g‘arbiy 
hududlar o‘z navbatida bozor narxlarida sotib olishga majbur bo‘ldilar. 
Islohatlar davrida (1978 yildan  keyin) iqtisodiy farqlanishni kamaytirishga yunaltirilgan izchil 
dastur «kambag‘al rayonlarga yordam berish» dasturi asosida olib borilmoqda. 1997 yilda «Nankin-
Kunmin» temir yo‘l magistrali (890 km.) ishga tushirildi. Natijada janubiy g‘arbiy rayonlarning 
dengizga chiqishi ta’minlandi. 
Bugungi kunda g‘arbiy iqtisodiy rayonlarda ham xorijiy investorlarga keng imkoniyatlar ochib 
berilmoqda. 1992 yildan buyon bosqichma-bosqich chakana savdo, fuqoro aviatsiasi  va  sug‘urta 
kabi sohalar xorijiy sarmoyalar uchun ochilmoqda. XXR ning JST ga (Jahon Savdo Tashkiloti) a’zo 
bo‘lishi bilan, uning aloqa, transport va turizm kabi sohalari xorijiy investitsiyalar uchun ochildi.