O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti karimova vasila Mamanosirovna, hayitov oybek Eshboyevich, akramova feruza Akmalovna, lutfullayeva nigora Xalimbayevna psixologiya

16.3. Pedagogik konflikt
Pedagogik yoki auditoriyadagi konfliktning kelib chiqish sabablari quyidagilar:

I. Tengdoshlari va o’qituvchilari bilan kelishmovchilik kelib chiqishiga quyidagi toifadagi talabalar sabab bo’ladi:

1. Oilasi notinch, ota-onasi janjalkash bolalar ko’pincha auditoriyada jizzakilik qilib, arzimagan sabablar tufayli ham tengqurlari bilan konfliktlashadi, ularni odatda guruhdoshlari va o’qituvchilari “tarbiyasi og’ir” deb ta’riflaydilar.

2. Kamol topishida nuqsoni bo’lgan – infantil bolalarda, o’ta erka tarbiyalangan yoshlarda bilimlar bilan tizimli shug’ullanish uchun iroda yetishmaydi. Hissiy qo’zg’alish va tormozlanish jarayoni kamchiliklar ham bilimlarni egallash va auditoriya jamoasiga kirishib ketishga to’sqinlik qiladi.

3. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan va aqli zaif yoshlar ham darslar va berilayotgan bilimlarni o’zlashtirishi qiyinlashgani va murakkablashib borishi natijasida bilimlarning mazmuni va ma’nosini egallashga qiynaladilar, bu holat ularda janjalkashlikka moyillikni kuchaytiradi. Chunki dars ular uchun mashaqqatli – ish, ular ilojini topsa darsga kelmaydi, kirmaydi. Janjal qiladi.

4. Iqtidorli talabalar. Ular darsda berilayotgan bilimlar darajasidan qoniqmaydi. Zerikadi. Ko’pincha auditoriyadan ajralib qoladi. O’qituvchi bilan kelisha olmaydi, shu sababli o’zlashtirishdan orqada qolayotgan tengdoshlari ham, uning talabi va istagi darajasida dars berolmayotgan pedagog bilan ham konfliktga kirishga moyil bo’lib qoladi.

5. Doimo hammadan norozi, atrofdagilarga muxolifatda bo’lganlar. Bu talabalar ota-onasiga, o’qituvchilarga va boshqa kattalarga salbiy munosabatda bo’ladilar. Ularning gapiga ishonmaydilar. Mavjud tartib-intizomga bo’ysunishni istashmaydi. Qasddan darsdan qochib ketadi, ota-onasiga azob berish uchun o’g’irlik qiladi, arzimagan narsalarga janjal ko’taradi.

6. Birovlarga taqlid natijasida yuzaga keladigan konfliktlar. Talabalar yoki yoshlar o’zidan katta kishilarga, ba’zan kino aktyorlarga va boshqa sevimli qahramonlarga taqlid qilib auditoriyadagi tartib-intizomga, axloq normalariga rioya qilishni istamaydilar.

II. Pedagogik jarayonda shunday holatlar ham bo’ladiki, ularning asosiy sababchisi o’qituvchi bo’lib qoladi. 3-4 bosqich talabalari orasida o’tkazilgan so’rov natijalariga ko’ra, talabalarning yoshi va taraqqiyot darajasiga muvofiq ravishda o’qituvchilarning o’z talabalaridan noroziligi oshib, konfliktlar kelib chiqar ekan, ya’ni, o’qituvchi-talaba munosabatlarida kelib chiqadigan konfliktlar kelib chiqish sababiga ko’ra farqlanadi. Quyidagi hollarda konfliktga o’qituvchi sabab bo’ladi:

1. 
   O’qituvchi doimo baqiradi, gapni oxirigacha eshitmaydi.
   
2. 
   Alohida talabalarga ajratib, ularga ayricha yaxshi munosabatda bo’ladi. O’qituvchining “sevimli” talabalari bor.
   
3. 
   Mayda gap. Talabalarni arzimagan narsa uchun ham jazolaydi.
   
4. 
   Dars va darsdan tashqari jarayonlarda ham talabalarga mustaqillik bermaydi. Hamma narsa o’z aytganidek bo’lishini talab qiladi.
   
5. 
   “Gunohkor”larning aybini hammaning oldida aytib, tengdoshlar oldida uning obro’yini tushiradi.
   
6. 
   Kichkina bolalar bilan muomala qilgandek, muomala qiladi.
   
7. 
   Talabalarning shaxsini hurmat qilmaydi, qo’pol ohangda gapiradi.
   
8. 
   Agar talabalarning sirini bilib qolsa, uni hammaga aytadi.
   
9. 
   Qiyinchiliklarda, qiynalganda tushunmaydi – yordam bermaydi.
   
10. 
    Jahli tez.
    

III. Talabalar orasida yoki talaba-o’qituvchi orasidagi konflikt ikki kishi bilan chegaralanib qolmasdan, atrofidagilarning kayfiyatiga ham salbiy ta’sir etadi. Bu jarayon quyidagicha kechishi mumkin:

1) Auditoriya jamoasida 2 yoki bir necha talaba orasidagi konflikt darsning samaradorligiga salbiy ta’sir etadi. O’qituvchi va talabalarning ancha vaqti konfliktning muhokamasi bilan o’tadi.

2) Konflikt natijasida auditoriyani boshqarish kundan-kunga qiyinlashib boradi. Agar auditoriyada konflikt chuqurlashsa, o’qituvchining auditoriyani nazorat qilishi va boshqarish izdan chiqadi.

3) Konflikt natijasida auditoriyada hamjihatlik, hamkorlik, do’stlik munosabatlari sustlashib boradi.

Sharq mutafakkiri, mashhur tibbiy olim Abu Ali ibn Sino o’zining “Urjuza” (“Tibbiy doston”) asarida inson hayotidagi hayvoniy hislar bilan aqlli his-tuyg’ular o’rtasida muvozanat buzilganda paydo bo’ladigan konflikt holatini quyidagicha tasvirlaydi:

G’azablanish qo’zg’atadi haroratni

Zarar etib, olur tandan halovatni

Qo’rqish sovuqlikni qo’zg’ar, o’ynar yurak

Haddan oshsa ba’zan odam bo’lgay halak.

Shodu hurram kechsa hayot yayrar badan

Et semirib, ondan yetgay zarar ba’zan.

Ozg’inlarni o’ldiradi qayg’u beshak,

Kim ozmoqchi bo’lsa unga qayg’u kerak.

Insonning ruhiy va jismoniy sohasiga konflikt va uning asoratining qanchalik zararli ekanligi alloma bu misralarda naqadar mohirlik bilan tasvirlagan.

Jamoada (auditoriya jamoasi, mehnat jamoasi va boshqalar) har xil mavqyedagi shaxslar o’rtasidagi kelishmovchiliklar ancha murakkab kechadi. Jamoaning rasmiy¹⁵ va norasmiy¹⁶ yetakchilari va ayrim tengdoshlar orasida kelib chiqadigan kelishmovchiliklarda, agar jismonan kuchli bo’lsa, salbiy xulq-atvori va xatti-harakati bilan o’z atrofiga o’ziga o’xshagan “mushtumzo’rlar”ni to’plagan bo’lsa, auditoriyadagi jismonan kuchsiz, xavotirlanish darajasi yuqori, qo’rqoq, o’ziga ishonchsiz talabalarni ta’qib qilishi, zo’rlik bilan o’ziga bo’ysundirishi, ularni yomon yo’llarga boshlashi mumkin.