O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti karimova vasila Mamanosirovna, hayitov oybek Eshboyevich, akramova feruza Akmalovna, lutfullayeva nigora Xalimbayevna psixologiya

ТAQRIZCHILAR:

G’.Shoumarov – O’zDJTU rektori, psixologiya fanlari doktori, professor

N.Xo’jayev – TDIU professori, iqtisod fanlari doktori

	MUNDARIJA
	Mundarija				3
	KIRISH SO’ZI O’RNIDA				5
I qism				PSIXOLOGIYA FAN SIFATIDA	7
I Bob		Psixologiya fani predmeti			8
1.1.	Yangi davr va psixologiya				9
1.2.	Psixologiya fanining dolzarbligi				10
1.3.	Psixologiya fanining predmeti				11
1.4.	Psixologiyaning tarmoqlari				14
1.5.	Psixologiya fanining metodlari				18
II Bob		Psixologiya: fan tarixi, fanlararo aloqa, tadbiqiy va amaliy sohalar			27
2.1.	Psixologik bilimlarning paydo bo’lish davrlari (e.av. 4-5-asrlar va 16-17-asrdagi taraqqiyoti)				28
2.2.	Psixologiyaning ilmiy fan sifatida shakllanishi(19-20-asrlar)				33
2.3.	Psixologiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni				37
2.4.	Psixologiyaning tadbiqiy va amaliy sohalari				41
2.5.	Amaliy psixologiyaning asosiy yo’nalishlari				42
III Bob		Psixikaning nerv-fiziologik asoslari			48
3.1.	Nerv sistemasining tuzilishi				49
3.2.	Markaziy nerv sistemasi				50
3.3.	Bosh miya va psixik funksiyalar				53
IV Bob		Psixik jarayon: tasnif, xususiyat, qonuniyatlar			57
4.1.	Bilish jarayonlari va professional faoliyat				58
4.2.	Bilish jarayonlari va ularning qisqacha tasnifi				60
4.3.	Idrok va idrok qilish qonunlari				62
4.4.	Xotira va shaxs tajribasining boyligi				68
V Bob		Shaxs – tafakkur va mustaqil fikrlashning subyekti sifatida			77
5.1.	Tushunish va tafakkur qilishning ijtimoiy mohiyati				78
5.2.	Tafakkurning turlari				80
5.3.	Tafakkur mahsullari va operasiyalari				83
5.4.	Mustaqil fikrlash–sog’lom ma’naviyat va tafakkurning alohida xossasi sifatida				85
5.5.	Mustaqil fikrlash – ijtimoiy-psixologik hodisa				87
II qism				SHAXS VA JAMIYAT	93
VI Bob		Psixologiyada shaxs va jamiyat muammosi			94
6.1.	Shaxs ijtimoiy ta’sirlar mahsuli sifatida				95
6.2.	Shaxsdagi sog’lom e’tiqod va mafkuraviy tasavvurlarning shakllanishi				98
6.3.	Shaxs ijtimoiylashuvining asosiy mezonlari				103
6.4.	Ijtimoiylashuv jarayonida shaxs hayotiy yo’nalishining shakllanishi				106
VII Bob		Shaxs faolligi va ijtimoiy xulqining motivasiyasi			111
7.1.	Shaxs va uning faolligi				112
7.2.	Faoliyat turlari: jismoniy va aqliy harakatlar				113
7.3.	Ijtimoiy xulq motivlari va shaxs motivasiyasi				115
7.4.	Motivlarning turlari				118
7.5.	Motivlarning anglanganligi: ijtimoiy ustanovka va uni o’zgartirish muammosi				119
VIII Bob		Shaxsning individual-tipologik xususiyatlari			125
8.1.		Individual-tipologik xususiyatlar klassifikasiyasi			126
8.2.		Shaxs taraqqiyotini davrlarga bo’lish			128
8.3.		Temperament va faoliyatning individual xususiyatlari			132
8.4.		Xarakter va shaxs			134
III qism				SHAXS: YOSH DAVRLAR VA AKMEOLOGIYA	140
IX Bob		Shaxs taraqqiyotining yoshga bog’liq xususiyatlari			141
9.1.	Shaxs taraqqiyotidagi ijtimoiy va genotipik omillar				142
9.2.	Shaxs taraqqiyotini davrlarga bo’lish				143
9.3.	Bolalik – ilk yoshlik davri				145
9.4.	O’smirlik va o’spirinlik davrlarida shaxs ijtimoiylashuvining o’ziga xos xususiyatlari				149
9.5.	Yetuklik davri psixologiyasi – Akmeologiya				156
IV qism				SHAXS VA IJTIMOIYLASHUV	160
X Bob		Shaxs ijtimoiy-psixologik fenomen sifatida			161
10.1.	Uch savolga – turfa xil javob				162
10.2.	“Nega?”, “Nima uchun?” yoxud ijtimoiy xulqning motivlari				163
10.3.	Agressiya va egressiya: sabab va oqibat				164
XI Bob		Shaxs va uning shakllanishiga ta’sir ko’rsatuvchi ijtimoiy omillar			168
11.1.	Ijtimoiy reprezentasiya				169
11.2.	Ta’sirga beriluvchanlik: konformizm – nonkonformizm				170
11.3.	Shaxs e’tiqodi va guruh				173
11.4.	Xulq normalari, ijtimoiy kutishlar va sanksiyalar				175
11.5.	Ijtimoiy ta’sirlarning shaxs tomonidan anglanilishi				176
11.6.	“Men” – obrazi va o’z-o’ziga baho				181
11.7.	Shaxs dunyoqarashi va e’tiqodini o’zgartiruvchi omillar				184
11.8.	Ijtimoiy-psixologik metodlar: kontent-analiz, anketa				188
XII Bob		Shaxs insoniy munosabatlar obyekti va subyekti sifatida			193
12.1.	Insoniy munosabatlar psixologiyasi				194
12.2.	Muloqot va unga o’rgatish muammolari				205
XIII Bob		Shaxs va guruh			210
13.1.	Shaxs uchun referent bo’lgan guruh				211
13.2.	Guruhlar o’lchami va ularning turlari tasnifi				214
13.3.	Guruh va shaxs: psixologik o’zaro moslik				221
XIV Bob		Shaxs gender tadqiqotlar obyekti...			226
14.1.	Ijtimoiy psixologiyada gender muammolari				227
14.2.	Rahbarlik va gender tafovut				230
14.3.	Liderlik va superliderlik				231
14.4.	Salomatlik – ijtimoiy-psixologik muammo sifatida				233
V qism				SHAXS VA SALOMATLIK	238
XV Bob		Salomatlik: psixologik yondoshuv va mezonlar			239
15.1.	Salomatlik psixologiyasi: fan hamda amaliyot sifatida				240
15.2.	Sog’lom bo’lishning psixologik asoslari				241
15.3.	Salomatlikni ta’minlovchi zarur biologik hamda psixologik bosqichlar				244
15.4.	Psixologik moslashuvchanlik va muvozanatni baholash mezonlari				247
15.5.	Ma’naviyatlilik psixologik salomatlikning mezoni sifatida				248
15.6.	Ortobiotika yoki ortobioz: fan va amaliyot talqini				253
15.7.	O’zni qadrlash va salomatlikni asrash mezonlari				255
15.8.	Salomatlik gigiyenasi va profilaktikasi				258
XVI Bob		Shaxs va konfliktlar			265
16.1.	Konfliktlarning turlari va sabablari				266
15.2.	Ijtimoiy-psixologik konfliktlar				268
16.3.	Pedagogik konflikt				270
16.4.	Shaxsning ichki (o’zi bilan o’zi) ruhiy konflikti				272
16.5.	Oiladagi konfliktlar				278
VI qism				SHAXS VA MEHNAT	282
XVII Bob			Mehnat faoliyati psixologiyasi		283
17.1.	Psixologiya va mehnat				284
17.2.	Mehnat faoliyatini o’rganish metodlari				287
17.3.	Mehnat faoliyatining klassifikasiyasi				289
17.4.	Professional shaxsning shakllanishi				290
	GLOSSARIY				295
	BIBLIOGRAFIYA				302

KIRISH SO’ZI O’RNIDA

Shiddat bilan hayotimizga XXI asr kirib keldi. Uning global o’zgarishlar davri bo’lishiga hyech kimda shubha qolmadi, desak bo’ladi. Chunki bu davrda eng avvalo inson ongi va ruhiyatida evrilishlar yuz bermoqda. Bu xolat Inson va uning ichki dunyosini, zamondoshlarning bir-birlari ongi va shuurida ro’y berayotgan o’zgarishlarga monand xatti-harakat qilishlari lozimligini talab qiladi. Davrimiz insonni mustaqil fikrli shaxs sifatida har bir soniyada o’ylashga, fikrlashga, mulohaza yuritib, o’zi uchun xulosalar chiqarishga majbur etmoqda. Ya’ni, bu cheksiz olamda biz o’zimizni o’zgalarsiz, o’z manfatlarimizni o’zgalar manfaatisiz tasavvur qila olmaganimiz uchun ham psixologiyani bilishga majburmiz. Zero, mustaqil davlatimizning siyosati Inson manfaatini himoya qilish, uning uchun munosib turmush tarzini yaratish ekan, bu ishlarni amalga oshirish uchun bo’lg’usi mutaxassis, u pedagog-o’qituvchi bo’ladimi yoki quruvchi-muxandis yoki agronom bo’ladimi, shifokor bo’lib, el dardiga darmon bo’ladimi, ijtimoiy borliq qonuniyatlarini bilishi va undan maromida foydalib, turmush normalariga bo’ysunishi, jamiyatda o’zining munosib o’rnini egallab, fuqarolik burchini ado etishga tayyor bo’lishi darkor. Shu nuqtai nazardan olib qaralganda, talabalar xukmiga havola etilayotgan ushbu darslik jamiyatdagi Shaxs psixologiyasini o’rganish va uning tamoyillariga bo’ysunishni taqozo etadi.

Darslikning ahamiyati yana shundaki, u mustaqil yurtimiz fuqarolari psixologiyasida ro’y berayotgan o’zgarishlar, ularning hayotga, uning qadriyatlariga, kasb-kori, oilasi, o’z salomatligi va yaqinlariga bo’lgan munosabatlarida milliy mafkuramizning asosiy mazmun va mohiyatlari namoyon bo’layotganligi bilan uyg’un tarzda bayon etilganligidir. Zero, mustaqillik psixologiyasini ongi va shuurida aks ettirgan hamyurtlarimiz, birinchi navbatda, yosh avlod kundalik muomalasi va turmush tarzida o’sha millat va jamiyat taraqqiyotiga xizmat qiluvchi solih amallarga intilaveradi va sog’lom g’oyalarsiz yashay olmaydi. Bu haqda davlatimiz rahbarining fikrlari biz uchun o’gitdir: “O’zining hayotini, oldiga qo’ygan maqsadlarini aniq tasavvur qila oladigan, o’z kelajagi haqida qayg’uradigan millat hyech bir davrda milliy g’oya va milliy mafkurasiz yashamagan va yashay olmaydi”.¹

Yuqorigilardan kelib chiqqan xolda biz jamiyatimiz hayotida ro’y berayotgan barcha o’zgarishlarning ijtimoiy psixologik mohiyatini bo’lg’usi mutaxassislar tomonidan o’zlashtirilishiga ko’mak beruvchi ilmiy manbalarning ahamiyatini yana bir marotaba ta’kidlashni istardik. Zero, mamlakatimizda o’zining sifat bosqichi doirasida muvaffaqiyatli amalga oshirilayotgan Kadrlar tayyorlashning Milliy dasturi barcha ishlarimizning amaldagi g’oyaviy yo’nalishini belgilaydi va yurtboshimiz Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, “yoshlarimizning iymon-e’tiqodini mustahkamlash, irodasini baquvvat qilish, ularni o’z mustaqil fikriga ega bo’lgan barkamol insonlar etib tarbiyalash” ² ishining samaradorligiga ulush bo’lib qo’shiladi.

Darslik O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim Vazirligining tavsiyasiga ko’ra yozilgan bo’lib, oliy o’quv yurtlarining “Pedagogika” va “Psixologiya” yo’nalishlariga ixtisoslashmagan mutaxassisliklari bo’yicha tahsil olayotgan talabalar uchun mo’ljallangandir. Unda O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni g’oyalaridan kelib chiqqan xolda har tomonlama mukammal, malakali mutaxassislar tayyorlash vazifasi ko’zda tutilgan. Kitobda ilk marotaba Shaxs fenomeni psixologiya fani qamrab olgan asosiy maummolar va mavzularning markaziy figurasi sifatida e’tirof etilgan va uning ishlab chiqarish hamda xalq ho’jaligining turli sohalarida samarali faoliyat yuritishi uchun o’z “Men”i va o’zgalar bilan o’rnatadigan murakkab munosabatlari, ushbu tizimda namoyon bo’ladigan psixik jarayonlar, xolatlar va individual tipologik xususiyatlar bayon etilgan.

Shaxs taraqqiyoti va kamoli uchun muhim bo’lgan omil va jihatlar, jumladan, undagi fikrlash jarayonlari, insondagi fikrning mustaqilligi, salomatligi, tashqi ijtimoiy muhitga kirishib ketishi, moslashishi, mehnat faoliyati, professional yuksalishiga turtki bo’luvchi muhim omillar, ya’ni, ma’naviyati, mafkurasi, oilasi va oilaviy munosabatlari, turli ijtimoiy guruhlardagi maqomi, shaxslararo munosabatlar va nizolar kabi qator masalalar yoritilgan.

Darslikning tuzilishi, mavzularning bayon etilishida tanlangan stilistik uslub, mutloq yangidan kiritilgan mavzular uning talabalar tomonidan maqbul tarzda idrok etilishiga imkon beradi. Mualliflar guruhi kitobxonlar, talaba va magistrlar, professor-o’qituvchilar tomonidan bildiriladigan har qanday fikr va mulohazalarni qabul qiladi va keyingi nashrlarda albatta, ularni inobtaga oladi.

Professor V.M. Karimova
I qism