O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi toshkent moliya instituti

 

1-rasm. “Budjet tizimi” fanining boshqa fanlar bilan bog’liqligi 

 

Budjet tizimi murakkab mexanizm bo’lib, muayyan mamlakatning o’ziga xos 

xususiyatlari,  ijtimoiy-iqtisodiy,  huquqiy  va  boshqa  xususiyatlari  asosida  va 

ta’sirida shakllanadi.  

 

 

 

 

 Ko’pchilik 

hollarda,  soddaroq  tarzda,  Budjet  tizimi  deyilganda, 

mamlakatdagi  mavjud  budjetlar  to’plami  (majmui)  tushuniladi.  Soddaroq  qilib 

aytganda,  Budjet  tizimi  bu  iqtisodiy  munosabatlarga,  davlat  tuzilishiga  va  qonun 

normalariga  asoslangan  davlat,  ma’muriy-hududiy  tuzilishlarning,  budjet 

munosabatlarida  mustaqil  bo’lgan  budjet  tashkilotlari  muassasalari  va  maqsadli 

davlat fondlarining majmuidir. 

Budjet  tizimi  mamlakatdagi  turli  darajadagi  budjetlarni  o’zida  ifoda  etadi. 

Boshqacha  ma’noda,  Budjet  tizimi  budjetning  o’zaro  bog’liqlikda  bo’lgan 

bo’g’inlarining  o’zaro  yig’indisidan  iboratdir.  Mamlakatning  budjet  tizimi 

jamiyatning  siyosiy  tuzilishiga,  davlatning  iqtisodiy  tizimiga  va  uning  ma’muriy-

hududiy bo’linishiga bevosita bog’liq. 

Davlatning  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlar  va  aholi  o’rtasida  sodir  bo’ladigan 

moliyaviy  munosabatlari  budjet  munosabatlari  deyiladi.  Bu  munosabatlarning 

moliyaviy  munosabatlar  tizimining  bir  qismi  sifatidagi  o’ziga  xos  xususiyati 

shundaki,  birinchidan,bu  munosabatlar  ko’p  qirrali  taqsimlash  jarayonida  sodir 

bo’ladi va bu jarayonning ishtirokchisi bo’lib davlat (tegishli hokimiyat organlari 

“Moliyaviy nazorat” fani 

Budjet  tizimi  barcha  darajadagi  budjetlar,  davlat  maqsadli  jamg'armalari 

budjetlari  va  budjet  tashkilotlarining  budjetdan  tashqari  jamg'armalari, 

budjet  tizimi  budjetlarini  tuzish  va  tashkil  etish  printsiplari,  ular  o'rtasida 

budjet  jarayoni  mobaynida  yuzaga  keladigan  o'zaro  munosabatlar 

yig'indisini o'zida ifodalaydi. “Budjet kodeksi”, 6-modda.

 

---

 

 

11 

      

 

timsolida)  qatnashadi.  Ikkinchidan,  bu  munosabatlar  umumdavlat  ehtiyojlarini 

qondirishga  mo’ljallangan  markazlashgan  pul  mablag’lari  fondining  shakllanishi 

va ishlatilishi bilan bog’liq. 

Budjet  munosabatlari  juda  xilma-xildir,  chunki  ular  ko’p  pog’onali  va 

kengqamrovli  taqsimlash  jarayonining  turli  yo’nalishlarida  (iqtisodiyot  sektorlari, 

ijtimoiy  faoliyat  sohalari,  mamlakat  hududlari  o’rtasida)  sodir  bo’ladi.  Bu 

munosabatlar ob’ektiv xarakterga ega, chunki har yili davlat ixtiyorida: 

 

kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun; 

 

mamlakat fuqarolarining ijtimoiy-madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun; 

 

mudofaa vazifalarini xal etish uchun; 

davlat  boshqaruvining  umumiy  xarajatlarini  qoplash  uchun  zarur  bo’lgan  milliy 

daromadning bir qismi to’planishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, davlatning o’z 

funktsiyalarini  bajarishi  uchun  ma’lum  darajada  moddiy  va  moliyaviy  bazaning 

zarurligi  budjet  munosabatlarining  ob’yektiv  zarur  va  mavjud  bo’lishini  taqozo 

etadi.  Budjet  munosabatlari  davlat  ixtiyoridagi  yirik  markazlashgan  pul  fondi 

ko’rinishida moddiy-buyum shaklini oladi. 

Mamlakat moliyaviy resurslarining davlat ixtiyorida markazlashish darajasini 

aks ettiruvchi davlat budjetining hajmi qator omillarga bog’liq: 

 

iqtisodiyotning rivojlanganlik darajasiga; 

 

davlatning iqtisodiyotga aralashish darajasiga; 

 

korxona, tashkilot va muassasalardagi xo’jalik yuritish usullariga; 

 

jamiyat  tomonidan  hal  etilayotgan  iqtisodiy  va  ijtimoiy  vazifalarning 

xarakteriga, 

 

iqtisodiyotda  va  ijtimoiy  soha-tarmoqlarda  amalga  oshirilayotgan  tarkibiy 

o’zgarishlarning ko’lamiga va boshq.