Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

AQSH  aholisining  xususiyatlari.  2010-yildagi  aholisini  ro’yxatga  olish 

ko’rsatkichlariga 

muvofiq, 

ko’rib 

turganimiz, 

bo’layotgan 

o’zgarishlar 

mustahkamlanmoqda.  Ayrim  yirik  o’zgarishlar  sodir  bo’layotgan,  ko’proq  xilma-

xillashib borayotgan jamiyat 2050-yilda Amerikaning yuzini tubdan o’zgarishiga olib 

keladi. Keling, bu o’zgarishlarning ayrim eng dramatik jihatlarini ko’rib  chiqaylik. 

Qo’shma shtatlar aholisining umumiy soni: Aholining umumiy soni 2005-yilgi 

296  mln  bilan  taqqoslaganda,  bashoratlarga  qaraganda,  2050-yilda  438  mlnga 

ko’payadi;  bu  o’sishning  82  foizi  immigrantlar  va  AQSHda  tug’ilgan  avlodlari 

hisobiga  amalga  oshadi.  2005-yildagi  bilan  taqqoslaganda,  sakkiztadan  bittasi 

immigrant bo’lgan bo’lsa, 2050-yilda har beshinchi amerikalik immigrant sanaladi. 

Irqiy  etnik  guruhlar:  umumiy  o’zgarishlarga  qo’shimcha  ravishda  aholi, 

aholining immigrant guruxlari tarkibiy qismlari ham, bashoratlar bo’yicha o’zgaradi.  

Kanada,  Qo’shma  shtatlardek,  demografik  an’analari  bilan  tobora  eng  ko’p 

xilma-xillik  jamiyat  bo’lib  bormoqda.  Bu  demografik  an’analar  ilgarigidek 

Kanadadagi ish o’rinlariga katta ta’sir ko’rsatmoqda. 

Gordon Nikson Kanada banki boshqaruvini o’z qo’liga olgandan keyin, u bank 

mijozlar  bazasi  tarkibini  ifodalaydigan,  ishchi  kuchi  boshqaruvini  samarali 

o’tkazishning  dastlabki  qadami  sifatida  yoyilma,  hamma  yerda  eshitiladigan 

kengashini  yaratdi.  Ayollar,  immigrantlar  va  ozchilikni  faol  tarzda  o’ziga  yolladi, 

QBB  (qirollik  banki  boshqaruvi)  obro’-e’tiborini  harakatga  solishga  erishishi  unga 

yordam berib, ayollarning tashrifini oshirdi va iqtidorli ozchilikni jalb qila oldi. O’z 

takliflari bilan o’rtoqlasha oladigan ishchi kuchini yaratdi, bu mijozlarga a’lo xizmat 

ko’rsatishga va moliyaviy korsatkichlarni yaxshilashga olib keldi. 

Aholining  qarishi.  Millat  sifatida,  bizning  aholimiz  qariyapti.  Jahon  SRV 

Factbook ma’lumotlariga ko’ra, 2001-yildagi 36.2 yosh bilan taqqoslanganda, AQSH 

aholisining  o’rtacha  yoshi  hozirda  36.7  yoshni  tashkil  etadi.  Bu  kutilmagan  holat 

bo’lsada,  hayron  qolarli  darajada  farq  qiladi.  Yigirmanchi  asrning  birinchi  yarmida 

Amerika  nisbatan  “yosh”  mamlakat  edi,  buni  natijasida  katta  miqdordagi  bolalar 

tug’ilishi ro’y berdi, chaqaloqlar va bolalar o’limi kamaydi, shuningdek immigratsiya 

eng yuqori darajaga ko’tarildi. Shunga qaramay 2050-yilda besh odamdan bittasi 65 

va undan katta yoshda bo’ladi. Bu guruxdagi shaxslarning “eng keksasi” 80 va undan 

katta  yoshda  bo’ladi.  Yosh  guruxiga  ko’ra  xalqi  eng  zich  joylashgan  bo’ladi  va 

AQSH  jami  aholisining  8  foizini    tashkil  qiladi.  “Qarish”  bundan  keyin  ham 

aholining  eng  muxim  xususiyatlaridan  birini  belgilovchi  omillaridan  biri  bo’lib 

qoladi.  Siz  o’zingizga  qanday  tasavvur  qila  olasiz,  bunday  demografik  an’analar 

balkim,  AQSH  dagi  ish  o’rinlariga  qanday  o’zgarishlar  bo’lishini  ko’rishimiz 

mumkin?  

 AQSH  mehnat  statistikasi  byurosi  mamlakatlaridan  kelganlar,  osiyoliklar, 

Tinch  okeani  orollaridan  kelganlar,  amerikalik  hindular  va  bir  qancha  boshqa  irqiy 

kategoriyaga  mansub  aholi  qatlamlari  tashkil  etadi.  Shu  bilan  birga  2016-yilda 

xodimning  o’rtacha  yoshi  42,1  da  bo’ladi,  immigratsiya  muammolari  ham,  aftidan, 

ish o’rinlaridagi o’zgarishlarning omili bo’lib qoladi. AQSH aholisini ro’yxatga olish 

byrosi  tomonidan  yaqinda  o’tkazilgan  va  e’lon  qilingan  tahlil  ma’lumotlariga 

muvofiq  Amerika  ishchilarining  deyarli  oltitadan  bittasining  kelib  chiqishi  xorijlik 

---

507 

 

sanaladi.  AQSH  da  xorijlik  ishchi  kuchiga,  past  darajadagi  ish  xaqi  belgilangan 

bo’lsa-da  shunga  qaramay,  immigrantlarning  kelishi  eng  yuqori  foizda,  ayniqsa, 

oxirgi ikki o’n yillikda, haddan ortiq ko’payib ketdi. Ma’lumotlar ro’yxatining yangi 

tahlili bu xaqiqat emasligini ko’rsatmoqda. Yirik shaxar tumanlarining 25 tasidan 14 

tasida  ko’pchilik  immigrantlar  qurilish,  supur-sidir  yoki  ishlab  chiqarish  kabi  bir 

muncha  ish  haqi  to’lanadigan  ishlarga  qaraganda,  oq  yoqali  kasblar  bilan  ko’proq 

band bo’lishgan. 

Mana  endi,  immigrantlar  umumiy  soni  birdaniga  ko’payganida,  bu  xam  ish 

o’rniga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Va, nixoyat, hozirgi vaqtda ishchi kuchi tarkibiga 

kiradigan  odamlar  birmuncha  yosh, irqiy  jihatdan  xilma-xillik  va  yoki  kelib  chiqish 

ixorijlik. Haqiqatda 2016-yilda AQSH ishchi kuchi tarkibiga yangi ishtirokchilarning 

68  foizi  ayollar  bo’lishi  yoki  rangli  odamlar  bo’lishi  bashorat  qilinmoqda.  Biznes 

uchun bunday an’analarning amaliyligi va ishchi kuchini joylashtirish uchyn qanday 

ahamiyatga  ega  bo’lishi  hisoblanadi  va  ishchi  kuchidagi  bunday  o’zgarishlarni 

qamrab  oladi.  Amerika  tarixan  “xumchaning  erishi”  sifatida  mashhur  edi,  bu  yerda 

xilma-xillik  millat  din  va  etnik  guruxlarga  mansub  odamlar  aralashib  ketishgan. 

Ularning birgalikda emas, bitta bo’lishi istiqbolda endi dolzarb masala bo’lmay qoldi. 

Tashkilotlar tan olishi lozimki, bunga o’xshash munosabatlar va qadriyatlarni qabul 

qilib,  xodimlar  tashkilotlarda  aralashib  ketishiga  umid  qila  olmaydilar.  Buning 

o’rniga odamlar ish o’rinlariga olib keladigan xilma-xilliklarda qadriyatlar mavjud. 

Bu  oson  bo’lgani  yo’q.  ozchilik,  ayollar  va  katta  yoshdagi  xodimlarga 

muammolar  yaratib,  aholi  orasidagi  bu  o’zgarishlarni  samarali  boshqarish  uchun 

menejer  va  tashkilotlarning  qurbi  yetmayapti.  Ammo  boshqarmadagi  ko’pchilik 

korxonalar xilma-xillikni afzal deb bilishadi. Biz bu korxonalarning ayrimlaridagi ish 

o’rinlarini bu bobning keying qismida muxokama qilamiz. 

 

Mehnat resurslaridagi global o’zgarishlar nima degani? 

Muxim  ahamiyatga  ega  bo’lgan  jaxon  demografik  an’analarining  ayrimlari 

global  mehnat  resurslariga  ta’sir  ko’rsatishi  mumkin.  Birlashgan  Millatlat 

tashkilotining  bashorati  bo’yicha  jahonda  yuz  berayotgan  muxim  ahamiyatga  ega 

bo’lgan  demografik  o’zgarishlar  eng  qizg’in  pallasida.  Bu  o’zgarishlar  jamiyat, 

iqtisodiyot va bozorlarni keying yuz yillik davomida o’zgartirib yuboradi.   

Jahon  aholisinig  umumiy  miqdori.  Jahon  aholisining  umumiy  miqdori  2010 

yilda  qariyib  7  mlrd.  jismoniy  shaxslarni  tashkil  etilishi  ko’rsatilgan.  Shunga 

qaramay, 2050 yilda bu raqam 9 milliardga yetishi bashorat qilinmoqda.   Birlashgan 

Millatlat  tashkiloti  aholining  umumiy  soni  yoki  stabillashadi  yoki  doimiy 

tezlashtirilgan  sur’atlar  bilan  ko’p  asrlar  davomida  o’sa  borib,  o’z  cho’qqisiga 

yetishini  bashorat  qilmoqda.  Bu  yirik  o’zgarishlarning  asosiy  sababi  tug’ilishning 

kamayishi, iqtisodiy  jihatdan  millatlarning  qanday  qilib  o’sidhi  hisoblanadi.  Shunga 

qaramay, Afrika, Osiyo, Lotin Amerikasi, Karib xavzasi va Okeaniya mamlakatlarida 

tug’ilish  yuqoriligicha  qolmoqda.  Bu  mamlakatlarning  ko’pchiligi,  balkim, 

“demografik dividend: ishchi kuchiga kiruvchi yoshlarning ko’tarilib boruvchi ulushi, 

maxsuldorlikni yo’lga qo’yish va iqtisodiy o’sish”ni boshdan kechirmoqda. Bu holat 

ushbu  mamlakatlarning  ustunliklaridan  biri  hisoblanadi.  Aholining  qarishi.Bu 

demografik an’ana tashkilotlar uchun muxim hayotiy mazmunning biri sanaladi.  

---

508 

 

Qanchalik tanqidiy? “Jahon aholisi Hozir mislsiz tezlikda qarib bormoqda” 

Global  qarish  to’g’risida  siz  qanchalik  bilasiz?  Biz…deb  taxmin  qilamiz. 

Extimol,  unchalik  ko’p  emasdir!  Biz  jahon  aholisi  qariyapti,  deganda  bu 

yo’nalishning ayrim realiyalarini hisobga olamiz. Hatto tushunish qiyin. Masalan, 65 

yoshda va undan katta yoshdagi odamlar tez orada 5 yoshdagi bolalar sonidan tarixda 

birinchi marta oshib ketadi. Bundan tashqari, 2008 va 2040- yillar oralig’ida 80 yosh 

va  undan  katta  bo’lgan  jahon  aholisi  223  foizga  oshishi  bashorat  qilinmoqda.