3.8. Tabiiy asalni identifikatsiyalash va qalbakilarini aniqlash
Asal va uning turlari
Asal – ishchi asalarilar oʻsimliklar gulidagi shira (nektar)ni organizmida qayta ishlash yoʻli bilan hosil qiladigan shirin suyuqlik. Asalarilar asalni uya kataklariga oʻzlari uchun oziq qilib gʻamlaydi. Asal oʻz tarkibiga koʻra nektardan farq qiladi. Asalda 80 % dan koʻproq uglevodlar (glukoza, fruktoza), 0,4 % kul, 13 – 20 % suv boʻladi. Asalda odam uchun foydali moddalarning 70 dan ortiq turi bor. Shuningdek, asalda mineral moddalar: kalsiy, natriy, kaliy va boshqalar; mikroyelementlar, organik kislotalardan olma, limon kislotalari, vitaminlar (V2, V6, RR, C, Ye, K) borligi aniqlangan. Tabiatdan olinish manbaiga koʻra gul (nektar) va shira (oʻsimlik barglari va poyalaridan ajraladigan shira) asaliga boʻlinadi. Guldan olingan asal ham oʻsimlik turiga qarab beda, yantoq, kungaboqar, gʻoʻza va boshqalarga ajraladi. Asal oʻzining taʼmi, hidi, rangi jihatidan, shuningdek qaysi faslda qanday oʻsimlik gulidan yigʻilganligiga va joyi (togʻ, oʻrmon, vodiy)ga qarab ham farqlanadi. Yeng yaxshi asal – togʻ asali, chunki u turli dorivor gullardan yigʻiladi. Oq akatsiya, beda, olma, shaftoli va boshqa oʻsimliklar gulidan toʻplangan asal ham sifatli, oftob kam tushadigan oʻrmon gullari va yetishtirishda turli zaharli dorilar sepiladigan texnika oʻsimliklari, masalan, kanopdan olingan asal ancha sifatsiz hisoblanadi. Asal mumkataklardan maxsus asal ajratkich moslamalar bilan ajratib olinadi. Asal qimmatli oziq-ovqat mahsuloti, uning 1 kilogrammida oʻrtacha 3200 kaloriya energiya bor. Asaldan tibbiyotda qadimdan dori-darmon sifatida foydalanilgan. Hozir farmatsevtika sanoatida turli dori-darmonlar ishlab chiqariladi. Asalning oʻzi turli kasalliklarga parhez va davo vositasi tarzida beriladi. XX asrning 60-yillaridan boshlab tibbiyotda asal bilan davolash usullari – apiterapiya shakllandi. Asal oziq-ovqat sanoatida ham ishlatiladi.
Yangi asal namligi 18-19% va pH 3-4 boʻlib, yopiq idishda suvdan va havo namligidan saqlansa, bir necha yuz yil aynimaydi. Biroq asal vaqt oʻtishi bilan kristallanib, qotib qolishi mumkin; bunda uni suyuqlashtirish uchun kuchsiz qizdirish kerak.
Botanik kelib chiqishi boʻyicha tabiiy asalarichilik asallari gul, pad asal va aralash asal (gul va asal asalining tabiiy aralashmasi) ga boʻlinadi.
Gul asali asalarilar tomonidan gul nektarini yigʻish va qayta ishlashdan olinadi. Bu monofloral, yaʼni bitta oʻsimlikning nektaridan va polifloral (birlashgan) — bir nechta oʻsimlik nektaridan boʻlishi mumkin.
Monofloral asal asosiy nektar oʻsimlik turiga qarab belgilanadi. Bu lipa, grechka, akatsiya, kungaboqar va boshqalar boʻlishi mumkin.
Lipa asali och sariq yoki och sargʻish rang bilan ajralib turadi. Lipa gullarining yoqimli nozik hidiga ega. Rossiyaning Yevropa qismidagi oʻrmon-dasht zonasida oʻsadigan mayda bargli joʻka gullaridan olinadigan asal kuchli achchiq hidga ega. Uzoq Sharqning keng bargli oʻrmonlarida asalarilar Amur va Manchuriya lipa gullaridan asal olishadi. Ushbu asal lipa gullarining nozik hidiga ega. Suyuq shaklda asal shaffof, suv singari, yashil rangga ega. Lipa asali xona haroratida bir oydan ikki oygacha kristallanib, mayda donali yog kabi yoki katta donachalarga aylanadi.
Grechka asali rang palitrasi bilan farq qiladi — toʻq sariqdan toʻq jigar ranggacha qizil rangga ega, yoqimli oʻtkir oʻziga xos taʼmi va oʻziga xos hidiga ega. Kristallangan holatda asal quyuq sariq yoki jigarrang rangga ega, mayda yoki katta donachali konsistensiyadir.
Kungaboqar asali och oltin rangga ega boʻlib, quyosh nurlari taʼsirida kuchayadi. Kristallanish paytida u och sargʻish rangga, baʼzan esa yashil rangga ega boʻladi. Bu yoqimli, biroz mazali taʼmi va nozik kungaboqar xidi bor. Asal tarkibida farnesol, alfa-terpinen, alfa-pinen va boshqa terpenoid birikmalari topilgan.
U juda tez kristallanadi — olingandan keyin bir oy ichida. Kristallar katta, koʻzga yaxshi tashlanadi; ularning yuzasida glyukoza kristallarining yumshoq qatlami koʻpincha "koʻpik" hosil boʻladi. Yongʻin rangidagi asal och rangga ega boʻlib, u kristallanganda oq rangga ega boʻladi. Bu nozik taʼmi va xushboʻyligi bilan ajralib turadi. Suyuq shaklda asal suv singari shaffof, juda tez kristallanib, yogʻga oʻxshash yoki mayda donali massaga aylanadi.
Akatsiya asali yashilroq tusli oq rangga ega, nozik va nozik hidga ega. Asal tarkibida robinin, akatsin (flavondpn kelib chiqqan glikozidlar), uchuvchi yogʻlar mavjud. Akatsiya asali xona haroratida uzoq vaqt (bir yildan ikki-uch yilgacha) kristallashmasligi mumkin. U oq rangdan oltin sariq ranggacha boʻlib, mayda donali massa shaklida kristallanadi. Yaxshi taʼmga ega. Uzoq vaqt davomida saqlash natijasida yuzada quyuqroq kristallaro suyuqlik paydo boʻladi.
Paxta asal rangi bilan ajralib turadi: suv kabi shaffof yoki oq rang. U nozik va oʻziga xos xushboʻy hidga ega, yoqimli taʼmga ega, ikki yoki undan koʻp oylar davomida katta donachali massaga aylanadi. Asalarilar tomonidan yangi yigʻilgan oʻsimlikning sharbatiga xos lazzat bor, u asal tayyor boʻlganda yoʻqoladi. Pishgan asal nozik, ammo oʻziga xos taʼmi va hidiga ega.
Beda asalining ikki turi mavjud. Asal tarkibida flavonoidlar, uchuvchan yogʻlar, fenolik birikmalar, qatronlar, kumarin hosilalari mavjud. Kristallanish paytida u oq yogʻga oʻxshash massa shaklini oladi, beda gullarining zaif ifodalangan hidiga ega, yaxshi taʼmga ega. Bir oydan ikki oygacha kristallanadi.
Qizil-sariq rangdagi qizil beda asali, nisbatan sekin kristallanadi. Taʼmi va xushboʻyligi oq bargli asalnikiga oʻxshaydi.
Malina asali eng yuqori sifatli asal hisoblanadi. Suyuq shaklda — oq yoki suv singari shaffof, kristallangan shaklda – kremli oq rangda. Nozik va yirik donachali massaga kristallanadi. Asal malina gullarining nozik hidiga va rezavorlarning nozik taʼmiga ega.
Poliflorali asal yigʻma gul asali deb taʼriflanadi. Poliflor asal, yigʻilish joyiga qarab, togʻ, oʻtloq, dasht asllari boʻlishi mumkin. Gul asalining xarakteristikasi oʻzgaruvchan. Yilning turli vaqtlarida bir xil dalada va oʻtloqda turli xil oʻsimliklar gullab-yashnashi sababli, asal turli xil xususiyatlarga ega. Uning rangi och va och sariqdan toʻq ranggacha, xushboʻylik va taʼmi — nozik va oʻtkirgacha, kristallanishgacha — yogʻga oʻxshashdan tortib to qoʻpol donagacha boʻlishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
