O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti

Fazoviy kuchlanish holati. 
Hajmiy kuchlanish holatida bo’lgan parallelopipedning deformastiyasini 
tekshiramiz. Tomonlariga 
I, II, III
o’qlar bilan parallel yo’nalgan bosh kuchlanishlar 
qo’yilgan elementning deformastiyasini aniqlash uchun har qanday bosh 
kuchlanishdan hosil bo’ladigan deformastiyalarni mustaqil ravishda topib, so’ng ular 
yig’iladi(68-shakl). 
Natijada 
esa 
quyidagi 
nisbiy 
deformastiya bilan kuchlanish orasidagi 
bog’lanish tenglamalari kelib chiqadi: 





























1
2
3
3
3
1
2
2
3
2
1
1
1
1
1















E
E
E
(9.6) 
Bu tenglamani tekis kuchlanish 
holati uchun ham yozish mumkin. Agar 
0
3


bo’lsa, u holda 













1
2
2
2
1
1
1
1








E
E
(9.7) 
o’rinli bo’ladi. 
 
Mustahkamlik nazariyalari. 
Oddiy cho’zilish yoki siqilishda, buralish yoki egilishda, ya’ni sterjenlarga bir 
tekislik bo’ylab kuch ta’sir etganda mustahkamlik shartini quyidagicha tuzgan edik: 
 
 






max
max
,
(9.8) 
Plastik materiallar uchun 
 

ruxsat etilgan kuchlanish cho’zilish va siqilishda 
68- shakl. 

---

69 
bir xil bo’lib, mo’rt materiallar uchun har hil bo’lishi bizga ma’lum. Ruxsat etilgan 
kuchlanish havfli holat boshlanishi oldidagi kuchlanishning bir qismiga teng. Havfli 
holat plastik materiallar uchun qoldik deformastiyaning mavjud bo’lishi bilan mo’rt 
materiallar uchun esa materialning darz ketishi bilan xarakterlanadi. Ruxsat etilgan 
kuchlanish bu ikki hol uchun quyidagicha yoziladi: 
 
n
T



- plastik materiallar uchun;
 
n
l



- 
mo’rt materiallar uchun
.
Oddiy cho’zilish yoki siqilishda materialdagi havfli holatning boshlanishiga 
oid kuchlanishlar laboratoriya sharoitida aniqlaniladi, ya’ni oqish yoki mustahkamlik 
chegarasiga to’g’ri keladigan kuchlanishlarning qiymatlarini topish mumkin bo’ladi. 
Konstrukstiya elementlari kuchlarining murakkab ta’sirida bo’lsa, uning biror 
nuqtasida bosh yuzalariga parallel qilib o’tkazilgan uch juft tekislik bilan 
chegaralangan parallelpipedning tomonlariga uchta 
3
2
1
,
,



bosh kuchlanish 
ta’sir etadi. Bu holat ajratilgan element uchun havfli xolatning boshlanishi shu uchta 
bosh kuchlanishning kiymatlariga va ularning turli kombinastiyadagi nisbatlariga 
bog’likdir. Bu kombinastiyalarning hammasini oldindan ma’lum sxemaga solish 
mumkin bo’lmagani uchun, laboratoriya sharoitida tegishli tajribalar ham o’tkazib 
bo’lmaydi. Shuning uchun murakkab kuchlanish holatidagi konstrukstiya 
elementlarining mustahkamlik shartini boshqa usullar bilan aniqlash zarurati 
tug’aladi. Murakkab kuchlanish holatidagi elementning mustahkamlik shartini oddiy 
kuchlanish holatidagi sterjen uchun aniqlangan 
T

va 
l

ga bog’lab, aniqlashga 
to’g’ri keladi. Materiallar uchun mustahkamlikni ifodalovchi faktorlar bosh 
kuchlanishlar bilan qanday bog’liqlikka qarab turli gipotezalar asosida echiladi. 
Masalan, oddiy cho’zilishdagi plastik sterjenda hosil bo’ladigan oqish prostessi 
qanday sababga bog’ligiga degan savolga turli gipotezalar asosida javob bersa 
bo’ladi. Oqish prostessi normal kuchlanish oqish chegarasiga erishganda boshlanadi, 
deb faraz kilish mumkin. Ammo bu holni boshqa nuqtai nazar asosida tushunish ham 
mumkin. Chunonchi, nisbiy cho’zilish yoki tangenstial kuchlanish ma’lum qiymatga 
erishganda boshlanadi deb faraz qilsa ham bo’ladi. Ko’ramizki, hatto shunday oddiy 
holda dam tajribada kuzatilayotgan hodisa bir qancha mulohazalarga olib keladi. 
Materialning mustahkamligiga oid masalalarni echishda shu materialdan hosil 
bo’ladigan turli kuchlanish va deformastiyalarni alohida-alohida qarab bo’lmaydi. 
Ular ma’lum munosabatda bo’lib, kuchlanish holatidagi jismda ulardan birortasining 
mavjud bo’lishi qolganlarini vujudga keltiradi. Ammo aytilgan bu faktorlardan qaysi 
biri materialning emirilishida asosiy ahamiyatga ega bo’ladi, degan savol tug’iladi. 
Materiallarda havfli holatning boshlanishini gipotezalar asosida turli 
faktorlarga bog’lab, tekshiruvchi nazariyalar