O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta-maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti g. Xamdamova, O. Astanakulov, A. Matchanov

P
P
F
F
.... t yildan keyin - 
t
P
t
F
)
2
1
(
)
(


. 
Ushbu murakkab foizlarni hisoblash formulasidan diskontlashtirish formulasi 
oson chiqariladi. Demak, mayli 
R
noma‘lum bo‘lsin, 
F(t)
va
r 
ma‘lum. Bunda 
t
t
r
t
F
P
)
1
/(
1
)
(


t
r
)
1
(

-murakkab foizlarni hisoblash koeffitsiyenti, 
t
r
)
1
/(
1

- esa 
diskontlashtirish koeffitsienti deb ataladi. (bunda r diskontning stavkasi, bu
misolda foiz stavkasi). 
Innovatsion loyihalar moliya - iqtisodiy samaradorligini baholashning mavjud
usullarini quyidagi asosiy guruhlarga bo‘lishi mumkin: 
Oddiy yoki strategik usullar; 
Diskonlashtirish (yoki dinamik) usullari. 
Iqtisodiy samaradorlikni baholashning oddiy usullari (mezonlari): 
1. O‘zini o‘zi qoplashi muddati. 
O‘zini o‘zi qoplashi muddati (T‘)- bu vaqt davrining davomiyligi bo‘lib, 
uning ichida loyiha bo‘yicha faoliyatdan tushumlar (ya‘ni loyihaning foydali – V 
(t)) loyihani amalga oshirish xarajatlari S (t) ni qoplaydilar. Ya‘ni, o‘zini o‘zi
qoplash muddati T‘- bu Tning eng kichik miqdori, uning uchun




)
,...
2
,
1
)(
(
)
(
T
t
t
c
t
B
T
yoki 
T
T
min

, uning uchun





,...
2
,
1
(
0
))
(
)
(
(
t
t
c
t
B

---

347 
Bu usulning soddaligi uning afzalligi bo‘ladi, bu resurslarni etishmasligi 
sharoitlarida loyihalarni tezroq baholashga imkon beradilar. 
O‘zini o‘zi qoplash muddati ko‘rsatkichining asosiy kamchiligi shundan 
iboratki, u innovatsion loyihani amalga oshirilishining butun davrini hisobga
olmaydi, demak, bu muddatdan tashqarida yotgan kiritmalardan barcha
qaytarishlar unga ta‘sir ko‘rsatmaydi. Shuning uchun ko‘pincha bu ko‘rsatkich 
loyihani tanlashning mezoni bo‘lib xizmat qilmaydi., balki cheklash sifatida 
foydalaniladi (o‘zini o‘zi qoplashi muddati belgilangan vaqtdan ko‘proq
bo‘lmasligi kerak). 
2. Summar foyda. 
Bu oddiy (pullarning vaqtli qiymatini hisobga olmasdan) ko‘rsatkich loyihani 
amalga oshirishdan kelib chiqqan yig‘ma qiymatiy natijalar va xarajatlarning
farqi sifatida aniqlanadi. 



)),
(
)
(
(
t
C
t
B
P
Bu yerda 
m
m
t
;
,...
2
,
1

- loyiha yashash davri vaqtli oraliqlarining soni. 
3. Investitsiyalarning retabelligi (ROI-return on investment) 
Bu, yana foydaning oddiy me‘yori deb ataluvchi ko‘rsatkich yillik foydaning 
loyihaga kiritilgan investitsiyalarning nisbati sifatida aniqlanadi (odatda bu 
ko‘rsatkichni hisoblash uchun loyihani to‘liq ishlab chiqarish quvvatiga chiqqan 
yili tanlab olinadi). 
,
(
/
)
(
)
(



t
C
T
C
T
B
ROI
bu yerda 
;
,...,
2
,
1
T
t

T- loyihani to‘liq ishlab chiqarish quvvatiga chiqqan 
yili. 
Ushbu usulda hisoblab chiqilgan miqdor investitsion xarajatlarning qanday 
qismi rejalashtirishning bir oralig‘i davomida foyda ko‘rinishida qoplanishini 
ko‘rsatadi. 
Ko‘pincha bu miqdorni samoya daromadligining o‘rtacha darajasi bilan
taqqoslanishi loyihani amalga oshirilishini maqsadga muvofiqligi haqidagi
xulosaga olib keladi.

---

348 
Iqtisodiy samaradorlikning diskontlantirilgan mezonlari. 
Diskontlashtirilgan mezonlar pullarning vaqtdagi har xil qiymatini hisobga 
oladi. Umumiy ko‘rinishda diskont stavkasi (r) quyidagicha taqdim etilishi 
mumkin:
RI
MRR
IR
r
*


, bu yerda 
IR (inflation rate) –iflyatsiya sur‘ati, 
MRR- (minimal roleof return) –foydaning eng kichik haqiqiy me‘yori, ya‘ni 
pul mablag‘laridan muqobil foydalanishda olinadigan foydaning eng kam me‘yori. 
IR (risk of investments) - investitsion xatar darajasini hisobga oluvchi
koeffitsiyent. 
Ammo aniq investitsion loyihalarni ishlab chiqishda diskont stavkasini 
hisoblash muammosi ko‘rib chiqilmaydi. Odatda u ekzogenli miqdor (ya‘ni
tashqaridan berilgan) sifatida beriladi va qoidaga ko‘ra, teng kreditli foiz 
(sarmoyaning muqobil qiymati)ga tegishli bo‘ladi.
Ko‘pgina firmalar diskont stavkasini uzoq muddatli bank kreditlari bo‘yicha 
o‘rtalashtirilgan foizli stavkalardan kelib chiqqan holda belgilaydilar. 
Bir necha muqobil loyihalardan tanlab olishda daromadlikning ichki 
me‘yori yagona ziddiyatli bo‘lmagan ko‘rsatkich bo‘ladi. U ko‘rib chiqilayotgan 
loyihalarni investitsiyalardan foydani ko‘paytirish maqsadida ishonchli
ranjirovkasini amalga oshirishga imkon beradi. 
Shunday qilib, innovatsion faoliyat samaradorligining tahlili innovatsiyalar
menejmentining dolzarb vazifasi bo‘ladi, u innovatsion loyihalarni boshqarishga
tizimli yondashishni qo‘llash asosida hal qilinishi mumkin.