O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti “ davlatiy moliya

 
26- variant 
1.
Byudjet-soliq siyosatini oqilona boshqarishning zarurligi. 
2.
Soliq yuklamasi(ni taqsimlash) zamonaviy nazariyalarining asosiy yo‗nalishlari
3.
Budjet defitsiti: mohiyati, ta‘rifi, turlari va vujudga kelish sabablari
 
27- variant 
1.
Soliq yuklamasi og‗irligini kamaytirish va byudjet xarajatlari 
2.
Soliq imtiyozlarini oqilona taqdim etish prinsiplari 
3.
Bozor iqtisodiyotini shakllantirishning ―o‗zbek modeli‖, uning o‗ziga xos 
xususiyatlari. 

---

183 
28- variant 
1.
Soliq yuklamasi(ni taqsimlash)ning statistik nazariyalari; shakllanganligi; 
asoschilari; asosiy g‗oyalari
2.
Byudjet-soliq siyosatini tarkibiy qismlari.
3.
Soliqqa tortish nazariyasining eng dolzarb muammosi va soliq siyosati 
 
29- variant 
1.
Budjet defitsitiga nisbatan strategik yondashuv va uning darajasini kamaytirish 
chora-tadbirlarining asosiy yo‗nalishlari 
2.
Soliq va imtiyoz dialektikasi 
3.
O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlarida budjet-soliq 
siyosatini takomillashtirish fundamental asoslari (ustuvor yo‗nalishlari)ning 
yanada rivojlantirilishi 
30- variant 
1.
Bozor iqtisodiyotini shakllantirish modellari haqida zamonaviy tasavvurlar.
2.
Soliqlar, soliq tizimi va soliq siyosatidagi vaziyat 
3.
Soliq yuklamasi og‗irligining ijobiy va salbiy talqini 

---

184 
GLOSSARIY: 
 Tayanch so„z va ibora 
Mazmun mohiyati talkini 
O„zbek tilida
Ingliz tilida 
Rus tilida 
Siyosat 
policy 
Политика 
juda nozik va murakkab masala. Uning oddiy ko‗z 
ilg‗amaydigan yoki aql bovar qilmaydigan tomonlari juda ko‗p. 
Siyosatda ―kosa tagida – kosacha‖, ―qizim senga aytayapman, 
kelinim sen eshit‖ kabi holatlar ko‗plab uchraydi. Shuning 
uchun uni to‗g‗ri tushunishga hamma ham har doim etarli 
darajada tayyor turavermaydi. Siyosatning juda ko‗p yoki 
xilma-xil turlari (ko‗rinish-lari) mavjud. Ulardan biri byudjet-
soliq siyosatidir. Bu siyosat, ayrim hollardagidek, quruq gap 
bilan emas, balki pul mablag‗larining harakati bilan bevosita 
bog‗liq. Undan doimo pul mablag‗larining o‗ziga xos bo‗lgan 
o‗tkir ―hid‖i ufurib turadi. ―Pul bo‗lsa, changalzorda – sho‗rva‖, 
―Vaqt – bu pul‖ degan maqollar bekordan-bekorga kundalik 
hayotimizga shiddat bilan kirib borib, tobora dolzarbroq 
ahamiyat kasb etayotgani yo‗q. Ijobiy ma‘noda ―Hammasini pul 
hal qiladi‖, deb ham bejizga aytilmayapti. 
Moliyaviy siyosat 
Financial policy 
Финансовая 
политика 
eng avvalo, moliyaviy resurslarning maksimal hajmini 
shakllantirishga yo‗naltirilgan (qaratil-gan) bo‗lishi kerak. 
Chunki aynan moliyaviy resurslar har qanday o‗zgarishlarning 
moddiy asosini tashkil etadi. Shunga muvofiq ravishda 
moliyaviy siyosatni aniqlash va uni shakllantirish uchun 
davlatning moliyaviy ahvoli to‗g‗risida ishonchli ma‘lumotlar 

---

185 
zarurdir. Huquqiy demokratik davlatda moliyaviy statistikaning 
ko‗rsatkichlari keng jamoatchilikka ham tegishli bo‗lishi kerak. 
Moliyaviy hisobotlar esa doimiy, o‗z vaqtida beriladigan, 
hamma olishi mumkin bo‗lgan va eng asosiysi ishonchli 
bo‗lmog‗i lozim
 
Soliq siyosati 
Fiscal policy 
Фискалная 
политика 
moliyaviy siyosatning eng muhim qismi (yo‗nalishi) 
hisoblanadi. Besh yuz yildan ortiqroq vaqt mobaynida 
zamonaviy moliya fani soliqlarga nisbatan munosabatini aniq 
belgilash 
imkoniga 
ega 
bo‗lgan. 
Bu 
munosabatlar 
quyidagilardan tashkil topadi: 

soliqlarsiz davlatning faoliyat ko‗rsatishi mumkin emas; 

soliqli undirish qat‘iy o‗sish tendentsiyasiga ega; 
oqilona soliq ostonasidan o‗tilganidan so‗ng tabiiy takror ishlab 
chiqarish jarayoni buziladi – iqtisodiyotning o‗z-o‗zidan 
buzilishi (emirilishi) sodir bo‗ladi.
 
Emissiya siyosati 
Emission policy 
Эмиссионная 
политика 
milliy valyutaning barqarorligi pul siyosatining tarkibiy 
qismlaridir (yo‗nalishlaridir). Emission siyosat muomala uchun 
zarur bo‗lgan pulning miqdorini aniqlashdan tashqari yana 
boshqa bir yo‗nalishga ega. Bu yo‗nalish byudjet daromadlarini 
ko‗paytirishdir. Ana shu yo‗nalish alohida ehtiyotkorlikni talab 
etadi. Chunki ma‘lum bir miqdoriy chegaradan o‗tilganidan 
so‗ng pul tizimi inflyatsiyaga moyil (ta‘sirchan) bo‗lib qoladi, 
ya‘ni byudjet daromadlarining real qadrsizlanishi sodir bo‗lishi 
mumkin. Agar qandaydir bir sabablarga ko‗ra davlat o‗z pul 

---

186 
tizimini tartibga solishga qodir bo‗lmasa, mamlakatning 
iqtisodiy xavfsizligiga putur etadi. Chunki bunday sharoitda 
mamlakatning milliy valyutasi boshqa kuchli valyutalarning 
ekspansiyasiga qarshi turaolmaydi va milliy boylikdan mahrum 
bo‗lib qolish mumkin (o‗zaro hisobga olishlar, aktsiyalarni 
sotib olish va h.k.lar orqali).
 
Xarajatlar smetasi 
Cost estimation 
Смета расходов 
Xarajatlar smetasi byudjet tashkilotning moliyaviy rejasi 
hisoblanadi. Unga qarab turib konkret byudjet tashkilotiga 
nisbatan qanday byudjet siyosatining yurgizilayotganligini 
aniqlash mumkin. Byudjet tashkilotini moliyalashtirish daromad 
bo‗lmasdan, faqat tashkilotning xarajatlari hajmi va ularning 
maqsadli yo‗naltirilganligiga teng bo‗lgan mablag‗larning 
tushuvidan iborat bo‗lganligi uchun smeta daromadlar qismiga 
ega emas. Smeta asosida moliya organlari ijtimoiy ehtiyojlar 
uchun xarajatlarning hajmini aniqlaydi va u narsa joriy yilning 
byudjeti tarkibiga kiritiladi.
 
Byudjet krediti 
Budged credit 
Бюджедны кредит 
Zamonaviy byudjet siyosati namoyon bo‗lishining shakllaridan 
biri byudjet krediti hisoblanadi. Chunki hozirgi paytda sarflangan 
mablag‗lari 
byudjetga 
qaytarilmaydigan 
(tiklanmaydigan) 
byudjetdan moliyalash-tirish bilan bir qatorda byudjet kreditlarini 
berish orqali korxonalarni kreditlashtirish rivojlana boshladi. 
Byudjet kreditlari tijorat banklari kreditlari va byudjet 
assignovaniyalari o‗rtasida oraliq holatni egallaydi. Bir tomondan, 
byudjetdan moliyalashtirishdan farqli ravishda bu kreditlar 

---

187 
qaytarilish va tiklanish sharti bilan berilsa, ikkinchi tomondan, bu 
ssudalar bo‗yicha foizlar umuman olinmaydi yoki olinsa, ularning 
darajasi bank kreditlarining foizlari darajasidan ancha past bo‗ladi.
 
Soliq solishning aniqligi 
printsipi 
The principle of 
accuracy of 
taxation 
Принцип точности 
налогообложения 
soliq to‗g‗risidagi qonun hujjatlarining printsipi sifatida e‘tirof 
etilar ekan, u avvalo, soliq to‗g‗risidagi qonun hujjatlarida aks 
ettirilayotgan soliqlar va boshqa majburiy to‗lovlarning aniq 
bo‗lishi kerakligini taqozo etadi. Shuningdek, soliq to‗g‗risidagi 
qonun hujjatlari har bir soliq to‗lovchi qanday soliqlar va 
boshqa majburiy to‗lovlarni, qachon, qancha miqdorda hamda 
qay tartibda to‗lashi kerakligini aniq biladigan tarzda 
ifodalangan bo‗lishi kerak. Bir vaqtning o‗zida, soliqlar va 
boshqa majburiy to‗lovlarni belgilashda soliq to‗lovchilar, 
shuningdek soliqlar va boshqa majburiy to‗lovlarning 
elementlari aniqlangan bo‗lishi lozim. Bular ham, shak-
shubhasiz, Soliq kodeksining har bir moddasida va soliq 
to‗g‗risidagi boshqa qonun hujjatlarida aniq ifodalangan bo‗lishi 
shart 
Soliq tizimining 
yagonaligi 
Profit 
Прибыль 
printsipi soliq to‗g‗risi-dagi qonun hujjatlarining yana bir 
muhim printsipi hisoblanadi. Unga muvofiq soliq to‗g‗risidagi 
qonun hujjatlarida, bir tomondan, soliq tizimining mamlakat 
butun hududida barcha soliq to‗lovchilarga nisbatan yagonaligi 
va ikkinchi tomondan, mamlakatning bojxona hududi doirasida 
tovarlarning 
(ishlarning, 
xizmatlarning) 
yoki 
moliyaviy 
mablag‗larning erkin muomalada bo‗lishini bevosita yoki 

---

188 
bilvosita cheklab qo‗yadigan soliqlar va boshqa majburiy 
to‗lovlar belgilanishiga yo‗l qo‗yilmasligi o‗z ifodasini 
topmog‗i lozim. 
Soliq to‗lovchining 
haqligi prezumptsiyasi 
The taxpayer 
becomes a 
presumption of 
Налогоплательщик 
становится 
презумпция 
printsipi soliq to‗g‗risidagi qonun hujjatlarining printsiplari 
orasida alohida ahamiyatga ega bo‗lib, unga ko‗ra soliq 
to‗g‗risidagi qonun hujjatlaridagi bartaraf etib bo‗lmaydigan 
barcha qarama-qarshiliklar va noaniqliklar soliq to‗lovchining 
foydasiga talqin qilinmog‗i zarur. 
Davlat byudjetining 
daromadlari 
Revenue of 
Government 
Budget 
Доходы 
государственного 
бюджета 
mamlakat yalpi ichki (mil-liy) mahsulotini taqsimlash va qayta 
taqsimlash umumiy jarayoni-ning elementlaridan biri bo‗lib, 
ular oraliq (tranzit) xarakterga ega 
To‗g‗ri (bevosita) soliqlar 
Direct (direct) 
taxes 
Прямые (прямые) 
налоги 
- 
haqiqiy va huquqiy to‗lovchilari bir xil bo‗lgan soliq turlari 
(yuridik shaxs-larning foydasidan olinadigan soliq; savdo va 
umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to‗lovidan 
Davlat 
byudjetiga 
aj-ratmalar; 
yagona soliq to‗lovidan 
(mikrofirmalar va kichik korxo-nalar bilan birgalikda) Davlat 
byudjetiga 
ajratmalar; 
jismoniy 
shaxslarning 
daromadidan 
olinadigan soliq va tadbirkorlik fao-liyati bilan shug‗ullanayotgan 
yuridik va jismoniy shaxslarning daro-madidan olinadigan qat‘iy 
soliq) 
Egri (bilvosita) soliqlar 
Indirect (indirect) 
taxes 
Непрямые 
(косвенные) налоги 
huquqiy to‗lovchisi yuridik shaxslar va haqiqiy to‗lovchilari 
iste‘molchilar bo‗lgan soliq turlari (QQS, aktsizlar; bojxona 
bojlari; jismoniy shaxslar-dan olinadigan yagona boj to‗lovi;
transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg‗isi va gaz 

---

189 
iste‘moliga jismoniy shaxslardan oli-nadigan soliq) 
Moliya yili 
Fiscal year 
отчетный год 
birinchi yanvardan o‗ttiz birinchi dekabr kuni oxirigacha bo‗lgan 
vaqtni o‗z ichiga oluvchi davr. 
Bozor sotsializmi. 
Market Socialism 
Рыночный 
социализм 
Bozor sotsializmi turli xil iqtisodiy tizimni qamrab olib u 
mahsulotlar ishlab chiqarish va ustuvor iqtisodiy institutlar yoki 
davlat tomonidan yoki xususiy sektor bilan hamkorlikda 
boshqariladi, ammo bular bozordagi talab va taklif asosida 
boshqariladi. 
Bu 
turdagi 
iqtisodiyotning 
ildizi 
klassik 
iqtisodiyotga yani Adam Smit va Rikard sotsialistlari 
nazariyalariga borib taqaladi. 
Iqtisodiy ta‘sir 
Economic affect 
Экономическое 
влияние 
Davlat iqtisodiy o‗sish, ishchi kushi va narx barqarorligini 
taminlash maqsadida fiskal siyosat orqali jami talabga ta‘sir 
qiladi. Keyns maktabi vakillari fikricha davlat xarajatlarini 
oshirish va o‗z navbatida soliqlar darajasini pasaytirish jami 
talabni rag‗batlantirishning eng zo‗r yo‗llaridan biri deydi, 
xarajatlarni kamaytirish va soliqlar darajasini oshirish asosan 
iqtisodiyotning keskin o‗sib ketganda yaxshi samara beradi deb 
aytib o‗tishgan. Keynschilar bu usul asosan iqtisodiy turg‗unlik 
paytida judayam yaxshi samara berib kuchli iqtisodiy o‗sish va 
ishsizlik darajasining kamayishiga olib keladi deb mulohaza 
qilishgan. 
Byudjet 
Budget 
Бюджет 
- ingliz tilidan olingan bo‗lib, o‗zbek tiliga tarjima qilinganda 
―hamyon‖, ―mablag‗‖ degan ma‘nolarni anglatadi 
- belgilangan muddat uchun ishlab chiqilgan, me‘ѐrlashtirilgan 
hamda qonuniy ravishda tasdiqlangan daromadlar va xarajatlar 
yig‗indisi 

---

190 
- byudjet davlat darajasida, shuningdek, viloyat, tuman xo‗jalik 
sub‘ektlari, oila ѐki shaxs darajasida tuzilishi mumkin.
- byudjet uch xil ma‘noda bo‗ladi: iqtisodiy ma‘noda byudjet 
so‗zi jamg‗armalarni turli bo‗g‗inda tashkil etish, taqsimlash va 
foydalanish bilan bog‗liq bo‗lgan iqtisodiy (pul) munosabatlari 
tizimini anglatadi; moddiy ma‘noda davlat va mahalliy 
hokimiyat organlarining o‗z oldiga qo‗ygan vazifalarini 
ta‘minlash maqsadida u ѐki bu bo‗g‗inda tashkil qilinadigan 
markazlashgan pul jamg‗armalarini anglatadi; huquqiy ma‘noda 
tegishli davlat hokimiyatining vakillik organi tomonidan 
tasdiqlangan, 
tegishli 
hududning 
markazlashgan 
pul 
jamg‗armasini tashkil etish, taqsimlash va foydalanishning 
moliyaviy rejasi hisoblanadi.
 
Soliq 
Tax 
Налог 
- majburiy, qaytarilmaydigan to‗lovlar 
- davlat organlari tomonidan ishlab chiqarish birliklaridan tovar 
va xizmatlarni ishlab chiqarganlari uchun yoki ishlab chiqarish 
omillaridan foydalganlari uchun olinadi. 
Soliq yuki 
the tax burden 
Налоговая бремя 
mablag‗larni boshqa foydalanish mumkin bo‗lgan
yo‗nalishlardan olib, soliqlarni to‗lash uchun yo‗naltirish orqali 
vujudga
keladigan iqtisodiy cheklovlar darajasi bo‗lib. Mamlakat yalpi 
ichki

---

191 
maxsuloti(YaIM) tarkibidagi soliqlar miqdorining yalpi iichki 
maxsulot
miqdoriga nisbatiga aytiladi.
Aksiyador 
stock 
Aksioner 
aksionerlik jamiyatining aksiyalariga egalik qiluvchi jismoniy 
yoki yuridik shaxs. Aktsiyalar turli shakllarda bo‗lishi mumkin. 
Aksiya 
stock 
акция 
aksionerlik 
jamiyatining 
kapitaliga 
hissa qo‗shilganligi 
to‗g‗risida guvoxlik beruvchi qimmatbaho qog‗oz. Aktsiya 
o‗zining egasiga dvident shaklida foydani bir qismini olish 
(o‗zlashtirish) huquqini beradi. 
Amortizatsiya 
depreciation 
амортизация 
kelgusida asosiy fondalarni to‗liq qayta tiklash uchun pul 
mablag‗larini jamg‗arish va ularning qiymatini tiklash 
maqsadida ishlab chiqariladigan mahsulot yoki xizmatga asosiy 
ishlab chiqarish fondlarining qiymatining ularning eskirishiga 
qarab uzluksiz o‗tkazish jarayoni. Ishlab chiqarish jarayoni va 
tashqi muhitning ta‘siri natijasida asosiy fondlar asta-sekinlik 
bilan eskiradi, ularning moddiy va ma‘naviy eskirishi sodir 
bo‗ladi. Bunda mehnat vositalarining qiymati uzluksiz 
qismlarga bo‗linib, amortizatsiya hisoblash yo‗li bilan normativ 
xizmat qilish muddati davomida tayyor mahsulotga o‗tkaziladi. 
Advalor soliq 
valorem tax 
налог на стоимость tovar qiymatiga nisbatan qat‘iy foiz stavkasida o‗rnatilgan 
to‗lov. Inflyatsiya sharoitida o‗zining funksiyalarini avtomatik 

---

192 
ravishda saqlab qoladi. Bu soliqning tarkibiga savdo soliqlari, 
imoratga nisbatan ko‗pgina poshlinalar va boshqalar kiritilishi 
mumkin. Tovarlarni (import tovarlarni ham) jismoniy va yuridik 
shaxslarning mulklarini soliqqa tortishda qo‗llaniladi. 
Balans qiymati 
the value of the 
balance 
значение баланса 
buxgalteriya 
balansida 
asosiy 
fondlar 
va 
aylanma 
mablag‗larning pulda ifodalangan bahosi. 
Balans foyda 
Balance profit 
Балансовая 
прибыль 
mahsulot tannarxiga kiritiladigan barcha harajatlar va 
chiqimlar hamda majburiy to‗lovlar chegirilganidan so‗nggi 
korxona yalpi daromadining qismi. Balans foyda soliqqa 
tortulguncha qadar bo‗lgan yalpi foydadir. 
Budjetdan tashqari 
fondlar 
Non-budget funds 
Внебюджетные 
фонды 
ijtimoiy: ijitmoiy sug‗urta fondi; pensiya fondi; bandlik fondi; 
majburiy tibbiyot sug‗urtasi fondi; b) noijtimoiy: yo‗l fondi; 
ekologiya va boshqa fondlardan iborat bo‗lib, ularning barchasi 
budjet tizimida konsolidatsiyalanadi. 
Budjet dotatsiyasi 
budget subsidies 
бюджетные 
субсидии 
o‗z daromadlari va budjet tomonidan tartibga solinadigan 
barcha mablag‗lar etishmagan holda quyi budjetning harajatlari 
bilan daromadlari o‗rtasidagi farqni qoplash uchun yuqori 
budjetdan quyi budjetga tekinga (haq olmay) ajratiladigan pul 
mablag‗lari. 
Budjet profitsiti 
budget surplus 
бюджетный 
muayyan davrda budjet daromadlarining budjet xarajatlaridan 

---

193 
избыток 
ortiq bo‗lgan summasi. 
Budjet ssudasi 
budget loan 
бюджетный кредит 
yuqori budjetdan quyi budjetga yoki respublika budjetdan 
rezident – yuridik shaxsga yoki xorij davlatiga qaytarish sharti 
bilan ajratiladigan mablag‗. 
Budjet tizimi 
budget system 
бюджетная система 
turli darajadagi budjetlar va budjet mablag‗lari oluvchilar 
yig‗indisini, ularni tashkil etishni va tuzish printsiplarini, 
shuningdek budjet jarayonida paydo bo‗ladigan ular o‗rtasida 
o‗zaro munosabatlarni o‗zida ifodalaydi. 
Budjet subventsiyasi 
budget 
subventions 
бюджетных 
субвенций 
qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda ma‘lum 
maqsadlarga sarflash sharti bilan yuqori budjetdan quyi 
budjetga tekingi (haq olmay) ajratiladigan pul mablag‗lari. 
Budjet tashkilotlari 
budget 
organizations
 
бюджетные 
организации 
Davlat budjetida unga zimmasiga yuklatilgan vazifalarni 
bajarish bilan bog‗liq faoliyatni moliyalashtirishning asosiy 
manbai bo‗lgan budjetdan mablag‗ ajratish nazarda tutilgan 
vazirlik, davlat qo‗mitasi, idora, davlat tashkiloti. 
Budjeti taqchilligi 
budget deficits 
дефицит бюджета