O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mаxsus tа`lim vаzirligi tоshkеnt to’qimаchilik vа еngil sаnоаt instituti

4. Insoniy munosabatlar maktabi namoyondasi D. Mak Gregorning X va Y
nazariyasi
"Ilmiy menejment" va "mumtoz menejment" namoyandalari mehnatni ilmiy
tashkil qilish usullarini ishlab chiqishdi va mehnatni texnokratik boshqarilishiga
asos solishdi. Bu usulga ko’ra:
·
rahbarning xodimga bo’lgan munosabatlari alohidalashtiriladi;
·
mehnatni rag’batlantirish qat'iy normalashtirildi;
·
mehnatni rejalashtirish va nazorat qilish qat'iylashtirildi;

---

19
·
mehnatni "jismonan majburlash" joriy qilindi;
·
yollanma ishchidan "fikrsiz robot" sifatida foydalanish usuli qat'iy o’rnatildi.
Mehnatni texnokratik boshqarish usuli yollanma ishchilarning mehnat
unumdorligini oshirishda g’oyatda samarador va maqbul usul sifatida ko’p yillar
davomida xizmat qildi. Ayniqsa, bu usul G. Ford zavodlarida yuqori rivojlanishga
erishdi. Uning boshqa izdoshlari ishlab chiqarishni uzluksiz-konveyner usulida
tashkil etish orqali boshqarishni markazlashtirishga, mehnatni ilmiy tashkil etishga,
unumdorlikni keskin oshirishga erishdilar.
1850-1860 yillarda fan-texnika omilining kuchayishi mehnatni tashkil qilish
va uni boshqarishda qo’llanilayotgan texnokratik usulning takomillashtirilishini
taqozo etdi. Fan texnika taraqqiyoti yangi texnologiyalarning kirib kelishini
jadallashtiradi. Endi ishchi kuchiga bo’lgan munosabat tundan o’zgaradi.
Shunday bir sharoitla 1820-1830 yillari AQShda ilmiy va mumtoz
menejmentlarga muqobil harakat sifatida "teylorizm"ga qandaydir darajada qarshi
yangi nazariya -"insoniy munosabatlar" maktabi paydo bo’ldi. Bu maktabga
amerikalik jamiyatshunos va ruhshunos E. Meyo (1880-1949) asos soldi.
Bu maktab nuqtai nazaridan:
·
ishchi - bu fikrsiz robot emas, balki obro’-e'tiborga, o’z-o’zini hurmat
qilishga, o’z qadr-qimmatini his etishga;
·
boshqa kishilar tomonidan ma'qullanishga, shaxsiy maqsadlar va
manfaatlarga erishishga intilishda muayyan ijtimoiy ehtiyojlarga ega bo’lgan
individdir.
Ayni individlar kompaniya va firmalarning manbai ekanligidan kelib chiqib,
insoniy munosabatlar maktabi boshqaruvining:
·
tashabbuskorlikdan;
·
ishchilar bilan hamkorlikdan;
·
kompaniyadan "birdamlik ruhi" va "mushtaraklik tuyg’usi"ni
shakllantirishdan foydalanish hamda ularni rag’batlantirishga asoslangan tegishli
usullarni ishlab chiqdi.

---

20
Amerikalik olim D. Mak-Gregor (1906-1964)