|
Yagona (yaxlit) baholar
mamlakatning barcha hududlarida amal
qiladi. Ular davlat tomonidan o'matiladi va tartibga solinadi.
Mintaqaviy
baholar
mamlakatning
ayrim
hududlarida
shakllanadi.
Bunday
baholam
ing
tarkibiga
qishloq
xo'jaligi
mahsulotlari
va
xom-ashyo,
gaz,
elektroenergiyaning
baholarini
kiritish mumkin.
Shu
mintaqaning
o'zida
ishlab
chiqariladigan
va
iste’mol
qilinadigan
mahsulotlarga
o'matilgan
baholar
mahalliy
baholar
deyiladi.
Bozorda
davlatning
ta’sirchanligi,
tartibga
solish
va
raqobat
darajasining xarakteri bo‘yicha baholaming quyidagi turiari mavjud:
• erkin (bozor) baholar(i);
• qayd etilgan (qat’iy) baholar;
• tartibga solinadigan baholar;
• prestij (kamyob, obro'li) baholar;
• paritet (teng) baholar.
Mahsulotlami
ishlab
chiqaruvchilar
va
xizmatlami
ko'rsatuvchilar
95
tomonidan bozor kon’yunkturasiga muvofiq ravishda talab va taklif
asosida qo'llaniladigan baho
erkin (bozor) baholar
(i) deyiladi.
Qayd
etilgan
(qat’iy)
baholar
ma’lum
darajada
o'matilgan
baholardan iborat.
Asosan
yuqori
ijtimoiy
ahamiyatga
ega
bo'lgan
muhsulotlarga
nisbatan
tegishli
boshqaruv
organlari
tomonidan
foydalaniladigan
baholar tartibga solinadigan baholar deb ataladi.
O'tib bo'lmaydigan xususiyatlarga ega bo'lgan juda yuqori sifatli
buyumlarning bahosiga prestij (kamyob, obro‘li) baholar deyiladi.
Bir
necha
mamlakatiarning
davlat
hokim
iyat
organlari
tomonidan
qishloq
xo'jaligi
mahsulotlari,
boshqa
tovariar
va
xizmatlar
baholari
o'rtasidagi
nisbatni
tartibga
keltirish
uchun
qo'llaniladigan baholar paritet (teng) baholar deb ataladi.
Yetkazib berish va sotish shartlariga ko'ra baholami quyidagicha
farqlash mumkin:
• netto-baholar;
• brutto-baholar (fakturaviy baholar);
• jahon baholari.
Oldi-sotdi joyidagi baholarga netto-baholar deyiladi.
Oldi-sotdi shartlariga (soliqlaming turi va miqdori, chegirmalaming
mavjudligi va darajasi, frank turiari va sug'urta shartlariga) muvofiq ravishda
aniqlanadigan baholar brutto-baholar deb ataladi.
Jahon
baholari
yirik
import
va
eksport
operatsiyalari
amalga
oshiriladigan baholardan iborat. Amaliyotda jahon baholari xomashyo tovarlari
bo'yicha eksportyor mamlakatning darajasi yoki bir va auksionlar bahosi; ishlab
chiqarish-texnikaviy
maqsadlarga
mo'ljallangan
buyumlar
bo'yicha
—
jahondagi
yetakchi
ishlab
chiqaruvchilaming baholariga muvofiq; xalq iste’mol tovarlari bo'yicha —
yetakchi
yirik
kataloglarda
e’lon
qilingan
baholarda
aniqlanadi.
96
Amaliyotda
ichki
firmaviy
(transfert)
baholar
degan
tushuncha
ham mavjud. Bunday baholar bir firmaning bo'linmalari yoki bir assotsiatsiya
tarkibida bo'lgan bir necha firmalar o'rtasida mahsulotlar realizatsiya qilinganda
qo'llaniladi.
Baholaming yana bir turi bor. Ulaming nomi tabaqalashtirilgan
baholar deb yuritiladi. Bunday baholar tabiiy, hududiy va XYuSlaiga
bog'liq bo'lmagan boshqa mahsulotni ishlab chiqarish va realizatsiya
qilish
xarajatlaridagi
farqiar,
shuningdek,
mahsulotning
sifatidagi
farqlarga (navi, yangiligi va boshqa sifat belgilariga ko'ra) bog'liq
ravishda bir xil mahsulotlarga o'matiladigan turli ulguiji, sotib olish
va chakana baholardan iborat bo'ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
tovar ishlab chiqaruvchilar tabaqalashtirilgan baholardan iste’molchilarning
turli
guruhlari
uchun
foydalanadi.
Bunda,
albatta,
ishlab
chiqaruvchi
sotib
oluvchilarning
har
bir
guruhi
uchun
maksimal
baholami o'rnatishga harakat qiladi. Bunday baho sotib oluvchining
rezervlashtirilgan
bahosi
deyiladi.
Rezervlashtirilgan
bahoning
sotib
oluvchilar daromadlariga bog‘liq ravishda o‘matilishi bahoning ideal
diversifikatsiyasi
deb
ataladi.
Tabaqalashtirilgan
baholar
sotib
olinayotgan tovarlaming miqdoriga bogiiq ravishda ham o'rnatilishi
mumkin.
Bunga
muvofiq
ravishda
tovarlaming
kichik
partiyalari
va bir martalik buyumlar uchun baholar yuqori, ular yirik partiyada
sotib olinganda esa baholaming darajasi ancha pasaytirilishi mumkin.
Baholaming har bir turi ularga tegishli boigan shakllantirish va
foydalanish xususiyatlariga ega. Masalan, XYuSlarning ulguiji baholari
sanoat tovarlarining turli guruhlariga tegishli boigan o‘ziga xos belgilar
bilan xarakterlanadi. Energiyatashuvchilaming bahosi, o‘z navbatida,
boshqalardan
tashqari,
resurslami
tejab-tergash
siyosatini
amalga
oshirishda muhim iqtisodiy richag boiib hisoblanadi.
Aniq baho o ‘zida ma’lum bir elementlarni mujassam etadi.
Ularning
ahamiyati
absolyut
ifodalanishda
bahoning
tarkibi,
97
•birlikning qismi yoki foizlarda ifodalangan baho tarkibidagi har bir
elementning salmog'i esa bahoning tarkibiy tuzilmasi deb ataladi.
Baholaming namunaviy tarkibiy tuzilmasi quyida keltirilgan:
Do'stlaringiz bilan baham: |
