O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

4.3. Aylanma mablag’larni me’yorlashtirish 
Aylanma kapitalni rejalashtirish va undan foydalanishni tashkil qilish uchun 
unga nisbatan bo’lgan ehtiyojni aniqlash me-todlari va rejalashtirish tizimini ishlab 
chiqmoq lozim. Moddiy resurslar va ular zaxiralarining harakatini boshqarish 
tizimini avtomatlashtirish xususida o’ylamoq, aylanma kapital va uni shakllantirish 
manbalari bilan to’g’ri manyovr qilish, material-larning sarflanishi va ularning 
saqlanishi ustidan nazoratni ta’minlash kerak. 
Yuqoridagilarni amalga oshirish maqsadlariga xizmat qilish uchun aylanma 
mablag’lar quyidagi ikki guruhga bo’linadi: 

Me’yorlashtiriladigan aylanma mablag’lar; 

Me’yorlashtirilmaydigan aylanma mablag’lar. 
Me’yorlashtiriladigan aylanma mablag’larga aylanma ishlab chiqarish 
fondlari va realizatsiya qilinmagan tayyor mahsulot zaxiralari kiradi. 
Me’yorlashtirilmaydigan aylanma mablag’lar esa ombordagi tayyor mahsulot 
zaxiralaridan tashqari muomala fondlarining barcha elementlarini qamrab oladi. 
Aylanma kapi-talning o’lchamini optimallashtirish uchun moddiy aylanma 
mablag’-larning rejalashtirilishi amalga oshiriladi. 
Moddiy aylanma mablag’larni rejalashtirishning asosini normativ metodi 
tashkil etadi. Unga ko’ra aylanma mablag’larning normativi belgilanadi, transport, 
sug’urta, tayyorgarlik, texnolo-gik, joriy zaxiralarni ham qo’shgan holda zaxiralar 
normalashti-riladi, moddiy resurslarning barcha ko’rinishlari, tugallanmagan 
ishlab chiqarish, ombordagi tayyor mahsulotga nisbatan xarajatlar me’yori 
o’rnatiladi. 
Aylanma mablag’larni me’yorlashtirish jarayoni bir necha bosqichlardan 
iborat. Dastlab, aylanma mablag’larning har bir elementi bo’yicha ishlab chiqarish 
zaxiralarining me’yori ishlab chiqiladi. Ishlab chiqarish zaxiralarining me’yori 
ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlovchi ularning ilmiy asos-

---

62 
langan rejali hajmidan iborat bo’lib, u eng avvalo, quyida-gilarni o’z ichiga oluvchi 
XYuS ish sharoitiga bog’liq: 

ishlab chiqarish tsiklining uzoq-yaqinligi; 

ishlab chiqarishga materiallarni kiritish davri; 

mol etkazib beruvchilarning uzoqligi; 

mol etkazib berish partiyalarining kompleksligi yoki hajmi; 

materiallar sifati; 

hisob-kitoblar tizimi; 

va boshqalar. 
Me’yor me’yorlashtiriladigan moddiy resurslarga (ularning har bir turi 
bo’yicha) bo’lgan o’rtacha kunlik ehtiyoj (xarajat)lar-ning hajmi va mol etkazib 
berishlar o’rtacha intervalining uzun-ligini hisobga olgan holda kunlik zaxiralarda 
o’rnatiladi. Demak, agar ana shu interval, masalan, 24 kunga teng bo’lgan bo’lsa, 
shunga mos ravishda zaxiralar shu kunlar oralig’ida ishlab chiqa-rish tsiklining 
normal (sog’lom) rivojlanishini ta’minlashga etarli bo’lmog’i lozim. 
Kunlarda ifodalangan zaxiralar va ma’lum bir ko’rinishdagi tovar-moddiy 
boyliklar xarajatlarining me’yori asosida me’yor-lashtiriladigan zaxiralarni 
yaratish uchun zarur bo’lgan aylanma mablag’larning hajmi aniqlanadi. Agar 
me’yor kunlarda aniqlansa, u holda aylanma mablag’larning normativi XYuS ning 
normal faoliyat ko’rsatishi uchun minimal darajada zarur bo’lgan tovar-moddiy 
boyliklarning pulda ifodalangan rejalashtirilgan zaxiralaridan iborat. 
Qandaydir bir resurslarning zaxiralariga avanslashtirila-digan aylanma 
mablag’lar normativining formulasi quyidagi ko’-rinishga ega: