Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti

Opsion  shartnomalari  ikki  tomon  oʻrtasidagi  shartnoma  boʻlib,  u  uning 
egasiga  kimmatli  qogʻozlarni  yoki  tovarlarni  bitimda  kayd  etilgan  narxda 
belgilangan muddatda xarid kilish huquqini beradi.  
Opsionning  oʻziga  xos  xususiyati  shundaki,  uning  egasi  qimmatli 
qogʻozning oʻzini emas balki uni sotib olish yoki sotish xuquqini opsion mukofoti 
evaziga sotib oladi. Shuni taʼkidlash lozimki, opsion egasi vaziyatga qarab opsion 
yuzasidan  sotib  olish  yoki  sotish  xuquqidan  foydalanish  yoki  undan  voz  kechishi 
mumkin. 
Svoplar  bu  ikki  tomonning  oldindan  kelishilgan  shartlariga  muvofiq 
kelajakda  maʼlum  bir  toʻlovlarni  va  yoki  bazis  aktivlarni  (kelishilgan  miqdorda) 
almashtirish boʻyicha bitimidir.  
Hosilaviy  qimmatli  qogʻozlarning  asosini  tashkil  etuvchi  bazis  aktivlarga 
koʻra ularni quyidagilarga ajratishimiz mumkin: 

 
tovarlar  boʻyicha  (neft,  neft  mahsulotlari,  elektr  energiya,  metallar,  qishloq 
xoʻjaligi mahsulotlari – don, shakar va boshqalarga asoslangan hosilaviy qimmatli 
qogʻozlar); 

 
valyutalar boʻyicha(valyutaviy qimmatliklarga asoslangan hosilaviy qimmatli 
qogʻozlar); 
                                                
9
Frederic S.Mishkin, Stanley G.Eakins. Financial markets and Institutions – USA: Prentice Hall, Pearson Education, 
2012. – p. 590
 

---

57 
 

 
fond  birjalar  boʻyicha  (aksiya,  obligatsiya,  fond  indekslari,  volatillik 
indekslariga asoslangan hosilaviy qimmatli qogʻozlar); 

 
foizlar  boʻyicha  (qarz  majburiyatlari  boʻyicha  foiz  stavkalariga  asoslangan 
hosilaviy qimmatli qogʻozlar); 

 
kreditlar  boʻyicha  (hosilaviy  qimmatli  qogʻozlar  boʻyicha  toʻlovlar  kreditlar 
boʻyicha muayyan bir holatlarning sodir boʻlishiga bogʻliq); 

 nostandart  bazis  aktivlar  boʻyicha(ob-havo,  saylov  natijalariga  asoslangan 
hosilaviy qimmatli qogʻozlar va boshqalar). 
Hosilaviy  qimmatli  qogʻozlar  aylanuvchi  bozorlarga  muvofiq  ularni 
quyidagi guruhlarga ajratishimiz mumkin: 

 birja  instrumentlari  (barcha  koʻrinishdagi  fyucherslar,  birjada  muomalada 
boʻluvchi standartlashtirilgan opsionlar); 

 birjadan tashqari instrumentlar (forvardlar, nobirjaviy opsionlar, svoplar). 
Muddatli  bozorda  quyida  terminlardan  foydalaniladi.  Agar  muddatli 
shartnomani  imzolayotgan  shaxs  bazis  aktivni  sotib  olish  majburiyatini  oladigan 
boʻlsa,  u  uzun  pozitsiyasiga  (long  position)  ega  boʻldi deyiladi.  Aksincha  boʻlsa, 
yaʼni agar  u  shartnoma  boʻyicha  boshqa  tomonga  kelajakdagi  maʼlum  bir  sanada 
aktivlarni sotish  majburiyatini olsa,  u  holda qisqa pozitsiyaga (short  position) ega 
boʻldi  deb  hisoblanadi
10
.  Oʻz  navbatida  “uzun  kontrakt”  va  “qisqa  kontrakt”  kabi 
tushunchalar  ham  uchraydi.  Bunda  birinchi  holat  investor  shartnomani  sotib 
olganini bildirsa, ikkinchi holatda sotganini anglatadi
11
.