Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti

bozori va muddatli bozorga ajratilar ekan, bunda spot bozori naqd shartnomalar 
bozori hisoblanadi. Spot bozoridabir vaqtningoʻzida qimmatli qogʻozlar keltiriladi 
va  ular  boʻyicha  toʻlovlar  amalga  oshiriladi.  Turli  davlatlarning  qonunlarida 
kontragentlarning bitimlarni imzolagandan soʻng oʻzaro toʻlovlarni necha kunlarda 
amalga  oshirishlari  belgilab  qoʻyilgan.  Spot  bozorida  shakllanuvchi  narxlar  spot 
narxlar deyiladi.   
Muddatli bozor esa shunday bozorki, unda muddatli shartnomalar amalga 
oshiriladi. Odatda hosilaviy qimmatli qogʻozlarni  muddatli shartnomalar deb ham 
yuritiladi,  negaki  ular  oʻz  mazmuniga  koʻra  kontragentlar  tomonidan  kelishilgan 
shartlarda  shartnoma  predmetini  kelajakda  yetkazib  berishni  berishni  nazarda 
tutadi. Shartnomaning asosini turli xildagi aktivlar, yaʼni qimmatli qogʻozlar, fond 
indekslari,  bank  depozitlari, 
valyuta,  tovarlar 
tashkil  etadi.  Muddatli 
shartnomaning  asosini tashkil etuvchi aktiv bazis aktiv deyiladi.  
Boshqacha qilib aytganda, hosilaviy qimmatli qogʻozlar – bu ikki yoki koʻp 
tomonlama  shartnomalar  boʻlib,  ularning  qiymati  ushbu  bitimlarning  asosini 
tashkil etuvchi maʼlum bir aktiv miqdorining xosilasi asosida hisoblanadi. Bunday 
miqdor  boʻlib,  xom  ashyoning  yoki  qishloq  xoʻjaligi  mahsulotlarining  narxi, 
aksiya  va  obligatsiyalar  kursi,  valyuta  kursi,  fond  indekslari,  foiz  stavkalari  va 
boshqalar hisoblanishi mumkin. 
                                                
8
"Ўзбекистон Республикаси Қонуни "Қимматлиқоғозларбозоритўғрисида"ги. 3-модда. 

---

56 
 
Muddatli  bozor  ikkita  muhim  funksiyalarni,  tadbirkorlarning  kelgusidagi 
rejalarini boshqalarniki bilan muvofiqlashtirish va iqtisodiy holat noaniqligida narx 
boʻyicha  risklarni  sugʻurtalash  funksiyalarini  bajaradi.  Modomiki,  hosilaviy 
qimmatli  qogʻozlar  moliyaviy  risklarni  kamaytirishda  samarali  usul  hisoblanadi, 
ular  moliyaviy  institutlarga  shartnomalar  orqali  risklarni  xedjirlash  imkonini 
beradi, buning natijasida esa risklar kamayadi yoki yoʻqoladi
9
. 
Muddatli bozorda savdo qilinadigan instrumentlarning shakliga koʻra ularni 
quyidagi koʻrinishlarini ajratib koʻrsatishimiz mumkin: 
-  forvard shartnomalari; 
-   fyuchers shartnomalari; 
-   opsion shartnomalari; 
-   svoplar.