Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti

EPS  koʻrsatkichi  bitta  aksiyaga  toʻgʻri  keladigan  dividend  (Dividends  Per 
Share – DPS)va dividend toʻlovlari (payout ratio - PR)ning oʻzaro nisbati sifatida 
ham aks ettirilishi mumkin: 
𝐸𝑃𝐷
𝑡
=
𝐷𝑃𝑆
𝑡
𝑃𝑅
𝑡
 
Oʻz 
navbatida, 
dividend 
toʻlovlari 
koeffitsientini 
korxonani 
reinvestitsiyalashga  yoʻnaltiriladigan  foydaning  ulushi  (recovery  rating  –  RR)dan 
kelib chiqqan holda ham aniqlash mumkin: 
𝐷𝑃𝑆
𝑡
= 𝐸𝑃𝑆
𝑡
× (1 − 𝑅𝑅
𝑡
) 
Yuqoridagilardan  kelib  chiqqan  holda  taʻkidlash  mumkinki,  EPS  va  P/E 
koeffitsientlari  kelgusidagi  dividend  toʻlovlarini  100  foizgacha  aniq  hisoblash 
imkoniyatini bermaydi. 
Aksiyalar  qiymatini  baholashda  yana  bir  koeffitsient  “Baho/tushum”  (Prise 
to  Sales)  koeffitsienti  hisoblanadi.  Bu  koeffitsientdan  foydalanish  yordamida 
baholash  metodikasi  P/E  yondashuvidan  foydalanishga  oʻxshash,  faqat  bitta 
aksiyaga  toʻgʻri  keladigan  foyda  oʻrniga  korxona  tushumining  joriy  miqdoridan 
foydalaniladi: 
𝑉
𝑡
=
𝑃
𝑆
× 𝑆𝐴𝐿
𝑡
 
bu erda SAL
t
 – t davrda korxonaning tovar sotishdan tushumi. 
Aksiyalarni  baholash  uchun  P/S  koeffitsientidan  foydalanish  aksariyat 
korxonalar  uchun  foyda  koʻrsatkichi  emas,  balki  mahsulot  sotish  hajmining 
oʻsishini taʻminlash maqsadiga asoslanadi. Bunday maqsadning qoʻyilishiga sabab 
mahsulot  sotishdan  tushum  koʻrsatkichining  tovar  va  xizmatlar  bozorida 
korxonaning  egallab  turgan  oʻrnini  belgilashda  muhim  ahamiyatga  egaligi  bilan 
izohlanadi. Korxonaning bunday tartibda jadallik bilan oʻsishi boshqa barcha shart-
sharoitlar  teng  boʻlganda  daromad  olinishi  va  musbat  pul  oqimlariga  erishish 
imkoniyatini yuzaga keltiradi. 
Mazkur metodning afzalligi sifatida yangi, shuningdek, zarar bilan ishlovchi 
va manfiy pul oqimlariga ega korxonalar aksiyalarini baholash imkoniyatini berishi 
bilan  izohlash  mumkin.  Aniq-ravshanki  bunday  holatda  DDM  modeli  yoki  P/E 
koʻrsatkichidan foydalanish murakkablik tugʻdiradi va hech qanday mazmunga ega 
emas. Bundan tashqari tushum koʻrsatkichining oʻzgaruvchanligi odatda,  foydaga 
nisbatan ancha past. Shuningdek, bu koʻrsatkich  moliyaviy  hisobotlarda ishonchli 
hisoblanadi va unga korxona moliyaviy siyosatining jiddiy taʻsiri kuzatilmaydi. 
Lekin  P/S  koeffitsientidan  foydalanish  orqali  aksiyalarni  baholash  metodi 
konseptual  kamchilikka  ega  boʻlib,  bu  koeffitsient  nisbiy  baholash  metodi 
hisoblanadi  va  aksiyaning  haqiqiy  qiymatini  belgilab  bermaydi.  Chunki  bu 
metodda  aksiya  qiymati  boshqa  oʻzaro  tenglashtirilgan  korxonalar  guruhiga 
nisbatan belgilanadi. 
Bundan  tashqari  mahsulot  sotishdan  tushum  korxona  faoliyatining  yakuniy 
natijasiga  taʻsir  etuvchi  omillardan  faqat  bittasi  hisoblanadi  va  korxonalar  bir  xil 
tushum  koʻrsatkichi  bilan  turli  xil  rentabellikka,  samaradorlikka  erishishlari 
mumkin.  Aynan  shu  bogʻliqlikdan  kelib  chiqqan  holda  P/S  koeffitsienti  mahsulot 

---

50 
 
sotish  rentabelligi  yoki  foyda  marjasi  masalan,  soliqlar  va  foizlar  toʻlangunga 
qadar  foyda,  sof  foyda  koʻrsatkichlari  bilan  birgalikda  foydalanish  samaraliroq 
hisoblanadi. 
Xalqaro  amaliyotda  keng  doirada  qoʻllaniladigan  yana  bir  koeffitsient 
korxona  qiymati  (Enterprise  Value  –  EV)ning  soliqlar,  foizlar  va  amortizatsiya 
chegirilgunga  qadar  foyda  (Earnings  Before  Interest,  Taxes,  Depreciation  and 
Amortization – EBITDA)ga  nisbati koʻrsatkichi  hisoblanadi.  EV/EBITDA eng past 
koʻrsatkichli aksiyalar sotib olish uchun nomzod aksiyalar hisoblanadi.  
Mazkur  koʻrsatkichning  afzalliklari  sifatida  quyidagilarni  koʻrsatish 
mumkin: 
- zarar bilan ishlayotgan korxonalarni aniqlashga xizmat qilishi mumkin; 
-  qarz  mablagʻlari  hisobiga  qoʻshib  olishni  baholashda  foydalanish  uchun 
qulay; 
-  qarz  mablagʻlari  hisobiga  moliyalashtirish,  amortizatsiya  siyosati,  soliq 
siyosati  va  boshqalar  turli  xil  darajada  boʻlgan  korxonalarni  oʻzaro  taqqoslash 
imkonini beradi. 
Amaliyotda mazkur koʻrsatkichni hisoblashning turli xil yondashuvlari amal 
qiladi.  Ulardan  eng  keng  qoʻllaniladigani  quyidagi  formula  boʻyicha  amalga 
oshiriladi: 
𝐸𝑉
𝐸𝐵𝐼𝑇𝐷𝐴
=
𝑀𝑉(𝐸) + 𝑀𝑉(𝐷) − 𝐶
𝐸𝐵𝐼𝑇𝐷𝐴
 
bu  erda  MV(E),  MV(D)  –  mos  ravishda  korxona  xususiy  kapitali  va  qarz 
kapitalining bozor qiymati; 
C – balansdagi pul mablagʻlari va ularning ekvivalentlari. 
Yuqorida  keltirilgan  formulaga  muvofiq  korxona  qiymati  uning  xususiy 
kapitali  va  qarz  kapitali  yigʻindisidan  pul  mablagʻlarini  ayirish  orqali  aniqlanadi. 
Bunday  yondashuv  aksiyalar  bozor  qiymatini  hisobga  olgan  holda  korxona 
qiymatining tarkibiy elementlari nisbatan toʻliq kartinasini koʻrish imkonini beradi. 
Shubhasiz  butun  korxonani  naqd  pulga  sotib  olishda  investor  uning  barcha 
majburiyatlarni  oʻziga  olishga  yoki  birdaniga  toʻlashga  majbur  boʻladi.  Korxona 
qiymatini  aniqlashda  pul  mablagʻlari  va  ularning  ekvivalentlarini  chegirishdan 
maqsad korxonani xarid  qilishda balansdagi  pul  mablagʻi oʻzgarmas qolishi bilan 
izohlanadi. 
Umuman  yuqorida  keltirib  oʻtilgan  aksiyalarni  baholash  modellarining 
barchasi  ham  oʻziga  xos  afzalliklar  va  kamchiliklarga  ega.  Shunday  ekan 
investitsion  faoliyatni  amalga  oshirish  uchun  korxonalar  aksiyalarini  baholashda 
koʻrib  chiqilgan  modellar  va  koeffitsientlarning  bir  nechtasidan  foydalanish  va 
oʻrtachasini olish maqsadga muvofiq, deb oʻylaymiz.