Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti

Obligatsiyalarning ayrim turlari afzalliklari va kamchiliklari 
Obligatsiya 
turi 
Afzalliklari 
Kamchiliklari 
Emitent uchun 
Investor uchun 
Emitent uchun 
Investor uchun 
Taʼminlangan 
obligatsiyalar 
Obligatsiyani 
joylashtirish 
boʻyicha 
muammoning 
deyarli yoʻqligi 
Qarz  majburiyatni 
qaytarish  kafolati 
yuqori darajada 
Moddiy 
aktivlarning 
garov riski 
Boshqa 
obligatsiyalarga 
nisbatan 
foizli 
daromadning 
pastligi 
Taʼminlanmaga
n obligatsiyalar 
Mablagʻlarni 
moddiy 
aktivlar 
garovisiz 
jalb 
qilish imkoniyati 
Taʼminlangan 
obligatsiyaga 
nisbatan 
yuqori 
foizli 
daromad 
olish 
Qarz 
zayomi 
hajmi 
kompaniyaning 
ishbilarmonlik 
nufuzi 
va 
moliyaviy 
holatga 
bogʻliqligi 
Qarz  majburiyati 
qoplanmasligi 
vaziyati 
yuzaga 
kelganda 
talab 
qilish  imkoniyati 
pastligi 
Qayta  chaqirib 
olinadigan 
obligatsiyalar 
Qoplash 
muddatidan  avval 
qaytarib  olish  va 
qoplash 
muddatlarini 
Qaytarib  olish  va 
nominal 
narxlar 
tafovutidan  foyda 
olish imkoniyati  
Qoplash 
muddatidan 
avval 
qaytarib 
olinganlik  uchun 
toʻlov 
Obligatsiyaga 
egalik 
qilish 
huquqi 
cheklanganligi 

---

27 
 
tanlash 
imkoniyati 
mavjud 
Konvertatsiyala
nuvchi 
obligatsiyalar 
Qarz  majburiyati 
qiymati  pasayishi 
imkoniyati 
Qoʻyilmalar 
xavfsizligining 
yuqori darajasi 
Aksiyadorlar 
tarkibining 
kengayishi 
natijasida 
gʻarazli 
aksiyadorlar 
paydo boʻlishi 
Boshqa 
obligatsiyalarga 
nisbatan  daromad 
pastroq 
boʻlishi 
mumkin 
Umumiy  olganda  obligatsiyalarning  boshqa  turlari  ham  investor  yoki 
emitent  nuqtai  nazaridan  maʼlum  bir  ustuvorliklarga  hamda  kamchiliklarga  ega 
hisoblanadi. 
 
3.2. Obligatsiyalar qiymati va daromadliligini baholash 
Qarz 
munosabatini 
anglatuvchi 
moliyaviy 
instrumentlar 
sifatida 
obligatsiyalar qatʻiy belgilangan daromad keltiruvchi qimmatli qogʻozlar toifasiga 
kiritiladi.  Bunday  toifaga  qatʻiy  belgilangan  miqdorda  dividend  toʻlash  belgilab 
qoʻyilgan imtiyozli aksiyalarni ham kiritish mumkin. 
“Qatʻiy  belgilangan  daromad”  umumqabul  qilingan  atamasini  qatʻiy 
ravishda  tushunmaslik  lozim.  Bu  atama  bunday  qimmatli  qogʻozlar  boʻyicha 
operatsiya  oʻtkazish  vaqtida  nazariy  jihatdan  toʻlovlar  muddatlari  va 
miqdorlarining oldindan maʻlum qilinishini anglatadi. 
Xalqaro  tajribaga  koʻra  obligatsiyalarning  turli  xil  turlari  amal  qilishiga 
qaramasdan ularni daromad toʻlash shakllari boʻyicha quyidagicha  uchta tur keng 
qoʻllaniladi: 
-  kuponli,  qatʻiy  belgilangan  yoki  suzib  yuruvchi  kupon  stavkali 
obligatsiyalar; 
- diskontli (kuponsiz), yoki nollik kuponli obligatsiyalar; 
- qoplash vaqtida daromad toʻlanadigan obligatsiyalar. 
Kuponli obligatsiyalar qarzning asosiy summasi qaytarilishi bilan bir vaqtda 
davriy ravishda pul toʻlovlarini ham nazarda tutadi. Bunday toʻlovlarning miqdori 
nominalga  nisbatan  foizlarda  ifodalanadigan  k  kupon  stavkasida  belgilanadi. 
Kuponli  toʻlovlar  odatda  bir  yil  davomida  bir,  ikki  yoki  toʻrt  marta  amalga 
oshiriladi. 
Bunday  qimmatli  qogʻozlar  harakati  natijasidagi  pul  oqimlari  qatʻiy 
belgilangan kuponda operatsiya muddatining oxirida obligatsiyaning diskontlangan 
nominal  qiymatiga  qoʻshiladigan  annuitetni  oʻzida  aks  ettiradi.  Soddalashtirish 
maqsadida  diskontlash  yagona  r  stavka  boʻyicha  amalga  oshirilishini  shart  qilib 
qilib  qoʻyamiz.  Shunda  kuponli  obligatsiya  qiymati  quyidagi  formula  boʻyicha 
aniqlanishi mumkin: 
𝑉 = ∑
(𝑁 × 𝑘) ÷ 𝑚
(1 + 𝑟 ÷ 𝑚)
𝑡
𝑚𝑛
𝑡=1
+
𝐹
(1 + 𝑟)
𝑛𝑚
 
bu erda F – qoplash summasi (qoidaga koʻra nominal); 
k – yillik kupon stavkasi; 

---

28 
 
r – bozor stavkasi (diskont meʻyori); 
n – obligatsiya muddati; 
m – bir yilda kuponli toʻlovlar soni. 
Misol koʻrib chiqamiz. 
Agar  daromadlilik  meʻyori  (bozor  stavkasi)  12  foizga  teng  boʻlsa,  har 
chorakda toʻlanadigan  yillik kupon stavkasi 8  foiz boʻlgan 1000 birlik  nominalga 
ega uch yillik obligatsiyaning joriy qiymatini aniqlang. 
𝑉 = ∑
(1000 × 0,08) ÷ 4
(1 + 0,12 ÷ 4)
𝑡
12
𝑡=1
+
1000
(1 + 0,12 ÷ 4)
12
= 900,46 𝑏𝑖𝑟𝑙𝑖𝑘 
Shunday  qilib,  mazkur  operatsiya  boʻyicha  daromadlilik  meʻyori  12  foiz 
boʻlganda  taxminan  900,46  birlikka  teng  bahoda  obligatsiyani  xarid  qilish 
mumkin. 
Yuqoridagi masala boʻyicha daromadlilik meʻyori (bozor stavkasi) 6 foizga 
teng boʻlganda obligatsiya qiymatini aniqlaymiz. 
𝑉 = ∑
(1000 × 0,08) ÷ 4
(1 + 0,06 ÷ 4)
𝑡
12
𝑡=1
+
1000
(1 + 0,06 ÷ 4)
12
= 1054,53 𝑏𝑖𝑟𝑙𝑖𝑘 
Yuqoridagilardan  koʻrinib  turibdiki,  obligatsiyalar  joriy  qiymati  talab 
qilinadigan  daromadlilik  meʻyori  va  qoplash  muddatiga  bogʻliq.  Bu  bogʻliqlik 
teskari  xususiyatga  ham  ega.  Keltirilgan  baholashning  bazaviy  modelidan  isbot 
talab qilmaydigan quyidagi ikkita aksiomalar guruhini keltirish mumkin. 
Birinchi  aksiomalar  guruhi  obligatsiya  qiymati,  kupon  stavkasi  va  bozor 
stavkasi (daromadlilik meʻyori) oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikni oʻzida aks ettiradi: 
-  agar  bozor  stavkasi  (daromadlilik  meʻyori)  kupon  stavkasidan  yuqori 
boʻlsa, obligatsiya joriy qiymati uning nominalidan past boʻladi, yaʻni obligatsiya 
diskont bilan sotiladi; 
- agar bozor stavkasi (daromadlilik  meʻyori) kupon stavkasidan past boʻlsa, 
obligatsiya  joriy  qiymati  uning  nominalidan  yuqori  boʻladi,  yaʻni  obligatsiya 
mukofot bilan sotiladi; 
-  bozor  stavkasi  (daromadlilik  meʻyori)  va  kupon  stavkasi  teng  boʻlganda 
obligatsiya joriy qiymati va nominali teng boʻladi. 
Yuqorida keltirilgan masalalar bunga misol boʻla oladi. 
Ikkinchi  aksiomalar  guruhi  obligatsiya  qiymati  va  uni  qoplash  muddati 
oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikni ifodalaydi: 
-  agar  bozor  stavkasi  (daromadlilik  meʻyori)  kupon  stavkasidan  yuqori 
boʻlsa, obligatsiya boʻyicha diskont summasi qoplash muddatining yaqinlashishiga 
qarab kamayib boradi; 
- agar bozor stavkasi (daromadlilik  meʻyori) kupon stavkasidan past boʻlsa, 
obligatsiya boʻyicha  mukofot miqdori qoplash  muddatining  yaqinlashishiga qarab 
kamayib boradi; 
-  obligatsiyani  qoplash  muddati  qancha  uzoq  boʻlsa,  bozor  stavkasiga 
nisbatan uning bahosi taʻsirchanroq boʻladi. 

---

29 
 
Kuponli  obligatsiya  qiymatini  aniqlash  formulasidagi  oʻzaro  nisbat  davriy 
ravishda  qatʻiy  belgilangan  daromad  keltiruvchi  har  qanday  moliyaviy 
instrumentning qiymatini baholash uchun asos boʻlib xizmat qiladi. 
Agar  kuponli  obligatsiyaning  qoplash  muddati  yetarli  darajada  yuqori, 
masalan  50  yildan  ortiq  boʻlsa,  tahlil  jarayonida  bunday  muddatlarni  muddatsiz 
sifatida qarash qulay hisoblanadi. 
Muddatsiz  obligatsiyalar  qiymati  oʻzida  doimiy  rentani  aks  ettiruvchi  pul 
oqimlari  harakatiga  ega  degan  farazdan  kelib  chiqqan  holda  aniqlanishi  mumkin. 
Shunda uni quydagicha aniqlash mumkin boʻladi: 
𝑉
∞
=
𝐶𝐹
𝑟
 
Agarda  bir  yil  davomida  toʻlovlar  m  marta  amalga  oshirilsa,  obligatsiya 
qiymatini hisoblash formulasi quyidagicha koʻrinishga ega boʻladi: 
𝑉
∞
=
𝐶𝐹
𝑚[(1 + 𝑟)
1
𝑚
− 1]
 
Misol koʻrib chiqamiz. 
IBM  kompaniyasining  100  birlik  nominalga  ega,  qoplash  muddati  100  yil 
boʻlgan  obligatsiya  qiymatini  talab  qilinadigan  daromadlilik  meʻyori  8,5  foiz 
boʻlgan holatda aniqlaymiz. Kupon stavkasi 7,72 foiz va har yarim yilda bir marta 
toʻlanadi.   
𝑉
∞
=
7,72/2
2[(1,085)
1
2
−1]
= 48,25 birlik 
Muomala  muddati  bir  yildan  kam  boʻlmagan  kuponsiz  yoki  diskontli 
obligatsiyalar  qiymatini  baholash  jarayoni  F  nominal  qiymat,  r  foiz  stavka  va  n 
qoplash muddati maʻlum boʻlgan holatda elementar toʻlov oqimi hozirgi miqdorini 
aniqlash  orqali  ifodalanadi.  Qabul  qilingan  belgilashlardan  kelib  chiqqan  holda 
bunday aktiv joriy qiymati formulasi quyidagi koʻrinishga ega boʻladi: 
𝑉 =
𝐹
(1 + 𝑟)
𝑛
 
Bundan  kuponsiz  obligatsiya  nominali  100  foiz  deb  qabul  qilinadi,  uning 
kurs qiymati esa quyidagiga teng boʻladi: 
𝐾 =
100
(1 + 𝑟)
𝑛
 
Misol koʻrib chiqamiz. 
Qoplash  muddati  uch  yil, talab qilinadigan daromadlilik  meʻyori 4,4  foizga 
teng  boʻlsa  nominal  qiymati  1000  birlikka  teng  boʻlgan  kuponsiz  obligatsiyani 
investor qanchaga sotib olishi mumkin? 
1000/(1+0,044)
3
=878,82 birlik. 
Nol  kuponli  obligatsiyalar  aniq  belgilab  qoʻyilgan  vaqt  gorizonti  boʻyicha 
oʻtkaziladigan operatsiyalar nuqtai nazaridan investorlar qiziqishiga sabab boʻladi. 
Ular  foiz  stavkalarining  vaqtinchalik  tarkibini  belgilab  beruvchi  investitsion 
tahlilda muhim rol oʻynaydi. 

---

30 
 
Keltirib oʻtilgan oʻzaro bogʻliqliklar va misollardan koʻrinib turibdiki, koʻrib 
chiqilgan  obligatsiyalar  tiplari  qiymati  r  bozor  stavkasi  va  n  qoplash  muddati 
oʻrtasida teskari bogʻliqlik mavjud. 
Uzoq  muddatli  qoplash  vaqtida  foizlar  toʻlanadigan  obligatsiyalar  bahosi 
talab  qilinadigan  daromadlilik  meʻyori  (bozor  stavkasi)  boʻyicha  daromad  olish 
imkonini  beruvchi  amal  qiladigan  toʻlovlar  oqimining  hozirgi  qiymatiga  teng. 
Bunda k – eʻlon qilingan toʻlov foiz stavkasi. Qabul qilingan belgilashlarni hisobga 
olgan holda obligatsiyaning V haqiqiy qiymati va K kurs qiymati talab qilinadigan 
daromadlilikdan kelib chiqqan holda quyidagiga teng boʻladi: 
𝑉 = 𝐹 (
1 + 𝑘
1 + 𝑟
)
𝑛
 
 
𝐾 = 100 (
1 + 𝑘
1 + 𝑟
)
𝑛
 
Obligatsiyalarga  investitsiyalar  samaradorligi  umumiy  oʻlchovi  sifatida 
qoplash  muddatigacha  daromadlilik  (Yield  To  Maturity  –  YTM)  koʻrsatkichidan 
foydalaniladi. 
Qoplash  muddatigacha  daromadlilik  investorning  qimmatli  qogʻozni 
qoplash  muddatigacha  saqlashi  natijasida  olishi  mumkin  boʻlgan  daromadlilik 
darajasini  oʻzida  aks  ettiradi.  Bunda  obligatsiyaning  joriy  bahosi  va  uning  bozor 
bahosi (P) oʻrtasidagi nisbatning foizdagi ifodasi olinadi. 
Bir  yilda  bir  marta  toʻlanadigan  qatʻiy  belgilangan  kuponli  obligatsiyalar 
uchun belgilangan tenglikdan kelib chiqqan holda YTM quyidagicha aniqlanadi: 
𝑃 = ∑
𝐶𝐹
(1 + 𝑌𝑇𝑀)
𝑡
+
𝑛
𝑡=1
𝐹
(1 + 𝑌𝑇𝑀)
𝑛
 
bu erda F – qoplash bahosi (qoidaga koʻra nominal bahosi). 
Keltirilgan matematik ifodadan YTM ni aniqlash mumkin. Qayd etib oʻtish 
kerakki,  formula  boʻyicha  hisoblanadigan  YTM  koʻrsatkichi  investitsiya  ichki 
daromadlilik  meʻyorini  oʻzida  aks  ettiradi.  Bu  erda  eʻtibor  talab  qiladigan  jihat 
shuki, 
obligatsiyani 
qoplashgacha 
real 
daromadlilik 
quyidagi 
shartlar 
bajarilgandagina aniqlanadi: 
- obligatsiya qoplash muddatigacha saqlanishi lozim; 
-  olinadigan  kuponli  daromadlar  darhol  r  =  YTM  stavka  boʻyicha  qayta 
investitsiyalanishi kerak. 
Shunday  qilib,  qoplashgacha  boʻlgan  daromadlilik  YTM  va  kuponli 
daromadni  reinvestitsiyalash stavkasi r oʻrtasida toʻgʻridan-toʻgʻri bogʻliqlik amal 
qiladi. Yaʻni r pasayishi bilan YTM ham pasayadi, r oʻsishi bilan YTM ham oʻsib 
boradi. 
YTM  koʻrsatkichiga  obligatsiyaning  xarid  bahosi  ham  taʻsir  koʻrsatadi. 
Kuponli  obligatsiyaning  qoplashgacha  daromadliligi  YTM  ning  uning  bozor 
qiymati P ga fundamental bogʻliqligi quyidagi rasmda keltirilgan (16-rasm). Qayd 
etish kerakki, bu erda teskari bogʻliqlik amal qiladi. 

---

31