O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi toshkеnt davlat sharqshunoslik instituti

Burgutqal„a,  Teshikqal„a  qasr-istexkomlari  VІ-VІІІ  asrlarga  mansubdir.  Mazkur  davrda 
qal‗alar balandligi 4-8 m bo‘lgan mustahkam tagkursi (platforma) ustiga qurilgan. Teshikqal„a maydoni 
1 ga egallaydi. Qal‗a mudofaa inshootlariga ega bo‘lgan, unga faqat ko‘tarma yo‘l orqali kirilgan. Bu 
yerdan devorlarga ishlangan rasmlar, gilam parchalari, tangalar topilgan. Qal‗a VІІ-VІІІ asrlarda qurilgan. 
V-VІ asrlarda kurilgan Kuyukqal„a 41 ga maydonni egallagan. Uning ichki qismida ikkita qasr 
bo‘lganligi  aniqlandi.  Ilk  o‘rta  asrlar  devorida  Xorazmda  ham  xo‘jalik  va  madaniy  hayot  yuksak 
bo‘lganligini moddiy ashyolar tasdiqlaydi. Bu yerning yodgorliklari arablar istilosi arafasida tushkunlik 
bo‘lganini ko‘rsatadi. 
VІ-VІІ asrlarda yangi ko‘rinishdagi qishloqlar katta-katta oilalar yashaydigan mustahkamlangan 
qasr-qo‘rg‘onlar paydo bo‘la boshladi. Bunday qasr-qo‘rg‘onlar Xorazmda yaxshi o‘rganilgan. 
Dehqonchilik bilan shug‘ullangan erkin aholi mustahkamlangan mayda qo‘rg‘onchalarda 
yashaganlar. Xorazmda ana shunday qo‘rg‘onlarning 200 dan ortig‘i topildi. Ular bir-biridan 200 
m  masofada  joylashgan  va  34  km  kv  maydonni  egallagan.  Har  bir  qo‘rg‘onning  atrofi  devor 
bilan o‘rab olingan. Arab tarixchisi Al-Makdisiyning ma‗lumotiga ko‘ra Mizdakhon atrofida X 
asrda 12 mingta qo‘rg‘onlar bo‘lgan. 
Ilk o‘rta asrlarda haykaltaroshlik san‘ati keng qo‘llanilgan. U dumaloq va bo‘rtma tasvir 
shaklida  me‘morchilik  komplekslarida  ishlatilgan.  Bu  haykallarda  diniy  va  afsonaviy  obrazlar 
bilan  bir  qatorda  real  hayotni  aks  ettiruvchi  obrazlar  ham  uchraydiy.  Haykallar  maxsus 
tayyorlangan loydan, yog‘och, albaster va toshdan ishlangan. 
Amaliy xaykaltaroshlik san‘atining yorqin namunalari IV-V asrlarga oid Toharistonning 
Kuyovqo‘rg‘on  qal‘aqo‘rg‘onidan  topiladi.  Kuyovqo‘rg‘on  haykallari  ziynatli  bezaklarga  boy 
yengil kiyimlardagi erkak va ayol personajlaridan iborat bo‘lgan. 
Ma‘lumki,  ilk  o‘rta  asrlarda  ijtimoiy  munosabatlarning  o‘zgarishi  ya‘ni  feodallashish 
jarayonining rivojlanishi me‘morchilikning xarakteri va mazmuniga ta‘sir etadi. Bu hol dastlab 
qo‘rg‘on-qasrlar,  ko‘shklar  qurilishida  ko‘zga  tashlanadi.  Keyinchalik  podsholarning  saroylari, 
shaharlardan  tashqaridagi  hashamatli  va  ulug‘vor  qarorgohlari  keng  tarqaladi.  Bu  binolar  ko‘p 

---

 
 
86 
 
hollarda sun‘iy tepaliklar ustiga qurilib, ularning me‘moriy echimlari mahobatli bo‘lishiga katta 
e‘tibor beradi. Binolar ham g‘ishtdan va paxsadan qurilgan. Devorlari ganch bilan pardozlangan, 
xona devorlari devoriy surat va naqshlar bilan bezatilgan. 
Ilk  o‘rta  asrlar  davri  monumental  memorchiligida  noyob  ganch  naqshinkorligi  keng 
qo‘llanilgan. Darhaqiqat, ilk o‘rta asrlarda ganch o‘ymakorlik san‘ati o‘zining yuqori darajasiga 
ko‘tarilgan edi. Uning hatto dastlabki namunalarida o‘z zamonasiga xos yangi uslubiy yo‘nalish 
shakllangan edi. Buni Afrasiyob, Varaxsha va Dumaloqtepa qasr bezaklarida uchratish mumkin. 
Ilk  o‘rta  asrlarda  amaliy  san‘atning  barcha  yo‘nalishlari  rivojlanadi.  Ular  shaharlarning 
o‘sishi  va  shahar  hunarmandchiligining  taraqqiyoti  bilan  uzviy  bog‘langan  edi.  Oltin  va 
kumushdan  har  xil  idishlar  yasash  ko‘lami  kengayadi.  Ayniqsa,  bu  masalada  Xorazm  va 
So‘g‘dda katta yutuqlarga erishiladi. 
O‘rta Osiyoda ilk o‘rta asrlar davrida yagona din bo‘lmagan. Arablar istilosi bilan bog‘liq 
holda islom dini keng tarqalgani ma‘lum. Farg‘ona vodiysida ya‘ni Quvadan topilgan ibodatxona 
xarobasi  buddaviylik  dini  bilan  bog‘liq  bo‘lib,  u  2  xonali,  old  xonasi  ayvon  shaklida  qurilgan. 
Xorazmda  ham  ko‘mish  marosimlari  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  ossuariylar  yoki  ostadon  deb 
nomlangan  to‘rtburchak  shaklidagi  tobutchalar  otashparastlik  e‘tiqodi  bilan  bog‘liq  bo‘lgan. 
Ostadonlar  So‘g‘d,  Shosh  hududlaridan  ham  topilgan.  Zardushtiylik  dini  bilan  bog‘liq  bo‘lgan 
ibodatxonalar tepalikka qurilib, old tomoni esa, quyosh chiqish tomonga qaratilgan. 
Ilk  o‘rta  asrlarda  O‘rta  Osiyoda  so‘g‘d,  xorazm,  eftalit,  turk  bitiklari  paydo  bo‘ldi.  Mazkur 
yozuvlar tarixiy manba bo‘lishi bilan birga noyob ilmiy manba hisoblanadi. 
Aholining  diniy  e‗tiqodi  turlicha  bo‘lgan:  Tohariston  va  Sharqiy  Turkiston  aholisi  buddizm, 
So‘g‘d va Xorazm aholisi otashparastlik diniga e‗tiqod qilganlar. Shu davrla O‘rta Osiyoga moniylik va 
nestarian-xristian  dini  ham  tarqala  boshlagan.  Urgut  yaqinida  topilgan  xristian  dini  ibodatxonasi  shu 
o‘tmishni tasdiqlaydi.