O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti ter

Ishlab chiqarishdagi jaroxatlanishlarni taxlil qilish uslublari.
Ishlab chiqarishdagi jarohatlarni taxlil qilishdan maqsad, havfli yoki zararli ishlab chiqarish omillarini va baxtsiz hodisalarning vujudga kelishini aniqlash hamda ularning oldini olishga doir chora-tadbirlarni ishlab chiqishdan iboratdir. Ishlab chiqarishda jarohatlanishni o’rganish va taxlil qilishda statistik, topografik, monografik, ergonomik va iqtisodiy usullar qo’llaniladi. Bu usullarning har biri mehnat sharoitini yaxshilashga va havfsizlikni ta’minlashga doir tor doiradagi masalalarni ko’rib chiqish va xal qilishga yo’naltirilgan. Jaroxatlanishni o’rganishning statistik usuli eng ko’p tarqalgan. Bu usul baxtsiz hodisani tekshirish paytida N-1 shaklli dalolatnomadagi baxtsiz xodisalarni tavsiflovchi ma’lumotlarga asoslanadi. Shu usulga ko’ra barcha baxtsiz hodisalar alohida belgilari: jarohatlanganlarning yoshi, kasbi, jinsi, bajaradigan ishiga qarab guruhlarga ajratiladi. Bu usul kasblar, yosh va boshqa ko’rsatkichlar qanchalik havfli ekanligini aniqlashga, shuningdek, jarohatlanishning oldini olishga doir chora-tadbirlar ko’rishga imkon beradi. Ushbu usul orqali jaroxatlanishning quyidagi asosiy nisbiy ko’rsatkichlari: tez-tez takrorlanish koeffitsienti K va og’irlik koeffitsienti K₀, ish vaqtining yo’qotilishi K_y va o’lim sonini ko’rsatuvchi koeffitsenti K_o’ orqali jarohatlanish darajasini aniqlash mumkin. Taxlilga kirishishdan oldin boshlang’ich hujjatlarni tekshirish va tayyorlash lozim. Dastlab ishlab chiqarish to’liq hisobga olinganligi aniqlanadi. Buning uchun baxtsiz hodisalarni tekshirish tavsifnomalari buxgalteriyadagi mehnatga layoqatsizlik varaqalari bilan taqqoslanadi. Bu varaqalarda ko’rsatilgan tashxislar bilan tanishish korxonada jarohatlanishlarini yashirish hollari bo’lgan-bo’lmaganligini aniqlashga imkon beradi. Shundan keyin tavsifnomalarda bayon qilingan hodisalarning to’g’riligiga ishonch xosil qilinadi, shubxa tug’dirgan yozuvlar baxtsiz hodisa ro’y bergan joyda tekshirib ko’riladi. Shuni nazarda tutish kerakki, ayrim punktlarni noto’g’ri yoki noaniq to’ldirish, noto’g’ri xulosalar chiqarishga va buning oqibatida baxtsiz xodisa sabablarini yo’qotishga olib keladi. Jarohatlanishlarning tez-tez takrorlanish koeffitsienti,

K_T =100T₁ / P (1).

Bu erda: T - tekshirilayotgan davr ichida jarohatlanganlar soni; R- shu davr oralig’ida ishlagan ishchilarning o’rtacha soni. Lekin jarohatlanishlarni tez-tez takrorlanish koeffitsienti olingan jarohatning og’ir-engilligini ko’rsatmaydi. Bir korxonada baxtsiz hodisalarning aksariyatida engil jarohat olgan va mehnat qobiliyatini yo’qotgan kishi kunlar soni eng kam, boshqa korxonada esa baxtsiz xodisalarda asosan og’ir jarohat olgan eng ko’p bo’lishi mumkin. Jarohatlanish darajasiga baho berishda bularni, albatta e’tiborga olish kerak. SHu maqsadlarda jarohatlanishning og’irlik koeffitsienti ko’rsatkichi qo’llaniladi, u bir baxtsiz hodisaga qancha mehnat qobiliyati yo’qotilganligini ko’rsatadi.

Jarohatlanishlarning og’irlik koeffitsienti K_og’ hisobot davridagi ishga yaroqsiz kunlar sonini tekshirilayotgan davr ichida jarahatlanganlar soniga nisbati bilan aniqlanadi.

K_og’= D_y/ T (1.1)

Bu erda: D_y- hisobot davridagi ishga yaroqsiz kunlar soni.

Ish vaqtini yo’qotish koeffitsenti K_Y 1000 kishi hisobiga hisob-kitob qilinadi va quyidagicha aniqlanadi.

K_y =1000 D_y/P (1.2)

O’lim miqdorini ko’rsatuvchi koeffitsenti K_o’ o’zicha o’lim bilan tugagan xodisalarning I_o’ sonini 10 ga ko’paytmasini o’rtacha ishchilar soniga nisbatidir.

K_o’ = 10 I_o' / P (1.3)

Topografik usulda baxtsiz hodisa sodir bo’lgan joy aniqlanadi. Buning uchun korxonaning bosh rejasida baxtsiz hodisa sodir bo’lgan joy shartli belgi bilan belgilanadi. Bunda baxtsiz hodisalar tez takrorlanadigan joylar yaqqol ko’zga tashlanadi, bu esa ularning sodir bo’lish sabablarini yo’qotishga doir shoshilinch choralar ko’rishga imkon beradi.

Monografik usulda aniq ish joyi, uchastka, uskuna, mashina, mexanizm yoki texnologik jarayonda yuzaga kelgan havfli yoki zararli ishlab chiqarish omillari taxlil qilinadi. Bu usuldan foydalanib, baxtsiz hodisa sodir bo’lgandagi barcha holatlarni (ish joyidagi mikroiqlim, shovqin, titrash va boshqalar) chuqur o’rganiladi.

Ergonomik usulda - mehnat turlarining o’ziga xos tomonlari ergonomik omillarning (mashina, mexanizmning boshqarish organlarida zo’riqish, ishchining ish bajarayotgandagi xolati va boshqalar) mehnat havfsizligiga ta’sir darajasi baholanadi.

Iqtisodiy usulda ishlab chiqarishdagi jarohatlanishdan keltirilgan iqtisodiy zarar, shuningdek mehnat havfsizligi chora-tadbirlariga sarflangan mablag’larning to’g’ri taqsimlanganligi baxtsiz hodisalarning oldini olishga ketgan harajatlarning samaradorligi aniqlanadi. Jarohatlanish darajasi korxonaning iqtisodiga ta’sirini baholashda jarohatlanish bilan bog’liq harajatlar, shuningdek sifatsiz mahsulotlar va mehnat unumdorligining pasayishidan qo’rilgan zararlar va boshqa harajatlar e’tiborga olinadi.