O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti o’zbek filologiyasi fakulteti “O’zbek tili va adabiyoti” kafedrasi

New York, Copyright 2003.
11-mavzu. Matn yaratishning oʻziga xos xususiyatlari

Reja:

1.Matn va uning turlari.

2. 
   Mos manbalarni topish. Matnda tanqidiy munosabatlarni rivojlantirish.
   

2. 
   Iqtisodiy matnga fakt to‘plash. Ixtisoslikka oid matnga termin tanlash.
   

Matn ma’lum fikrlar yig‘indisi

	hisoblangan nutq, nashrdan chiqqan asardir.
Ma’lum voqelik	U o‘ziga	xos	asar hisoblanishi				va
haqida tasavvur	mazmuniga ko’ra ilmiy, rasmiy, badiiy va
(ma’lumot) beradigan
	hokazo, yoki hujjat xarakteriga ega bo‘ladi.
bir yoki bir necha
sintaktik birliklardan	Matn ikki xil			ko‘rinishda		bo‘ladi:
tashkil topgan nutqiy
	dialogik va monologik. Dialogik matn ikki
butunlik matn
hisoblanadi.	va undan ortiq suhbatdoshning turlicha
	mazmundagi fikr-axborot almashinuvidan
	iborat.

Dialog matn tarkibida so‘roq olmoshlari, muomala odobiga oid so‘z va iboralar, yuklamalar, undovlar, kirish so‘zlar keng qo‘llanadi. Bunday matndagi gaplar, asosan, sodda gaplardan tashkil topadi, sodda gaplarning bir tarkibli turlari, to‘liqsiz gaplar, so‘z-gaplar faol ishlatiladi.

Ikki kishi o‘rtasidagi dialog - nutq savol-javob, buyruq-javob, xabar-e’tiroz
kabmazmunlarda bo‘lib, fikr xususidagi tasdiq yoki inkorni, ziddiyat yoki
munozarani ifodalaydi. Ko‘p kishilik dialoglarda suhbat mavzusi savol-javobdan
iborat bo‘lmay, o‘rtaga tashlangan savol, taklif, da’vat, biror xabar, dalillar
bilan xulosalanadi. Dialogik matn so‘zlashuv uslubi va badiiy uslubga xosdir

Tavsifiy(monologik) matn so‘zlovchi yoki yozuvchi tomonidan bayon etilgan voqea-hodisa, narsa yoki shaxs tasviri, tavsifi yoxud xabar, ma’lumot bayonidir. Maqola, insho ham tavsifiy matnning bir turi sanaladi.

Matn tilini ilmiy o‘rganishda undagi tovush(harf) va mazmun munosabatiga alohida e’tibor qaratish kerak. Matn tilshunosligi ilmiy jihatdan boshqa tilshunoslik sohalaridan farq qiladi. Tilshunoslik, umuman, tilda fonema (tovush), morfema (eng kichik ma’nodorbirlik), so‘z (tilning asosiy markaziy birligi), so‘z birikmasi va gapni birliklar sifatida ajratib, ularni fonologiya, morfologiya, leksika, sintaksis va stilistika kabi til bosqichlarida o‘rganadi.