O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti iqtisodiyot fakulteti “iqtisodiyot” kafedrasi

 
7.2. Turizmda marketing va marketing faoliyatlarining 
boshlanishi 
Turizm marketingi, milliy turizm tashkilotlari yoki turizm 
muassasalarining, milliy va xalqaro tartibda turistlarning ehtiyojlarini 
(optimize) his etishga qarab tizimli va birlikli harakatlardan tashkil 
topmoqda. Insonlarning bo’sh vaqtlarini qadrlash mAqsadida ish, oila, 
konferentsiya maqsadlarida bir mintaqada, o’lkada yoki mamlakatlar 
orasida sayohat etish hohishi va ehtiyoji turistik korxonalarning tashkil 
topishiga sabab bo’lgandir. Bu korxonalar, iste’molchi bo’lgan turist 
guruhlarini eng uyg’un yerlarda, eng yaxshi sharoitlarda sayohat qildirish 
maqsadida bir qancha uslublar va texnikalar yaratmoqtadirlar. Boshqa bir 
turizm marketingi ta’rifi quyidagicha izohlanadi: 
«Turistik mahsulot va xizmatlarning to’g’ridan yoki turizm 
vositalari yordamida mahalliy, mintaqaviy, milliy va xalqaro rejada, 
ishlab chiqaruvchidan keyin iste’molchi bo’lgan turistga oqimi va 
yangi turistik iste’mol ehtiyojlari va takliflarining yaratilishi bilan 
bog’liq faoliyatlarning yig’indisidir»
. Bunga ko’ra: 
1. 
Turizm marketingi, turistik ehtiyojlarini qarshilaydigan mahsulot va 
xizmatlarning turistga taqdim etilishi va sotilishi bilan bog’liq 
harakatlardir. Mehmonxonalarning maqsadi foyda olish bilan birga 
xaridorlarning ehtiyojlarini qarshilash va ularni mamnun etishdir. 
Marketing uzluksiz davom etuvchi bir jarayondir.
2. 
Turistik mahsulot va xizmatlar turistga to’g’ridan to’g’ri ishlab 
chiqaruvchi turistik korxonalar tomonidan yoki vositachi firmalar, 
sayohat byurolari yoki turoperatorlar tomonidan sotila olinadi.
3. 
Turizm marketingida turistlarning yangi ehtiyojlarining davomli 
izlanishi va o’rganilishi keraklidir. Sayyohning ehtiyojlari birinchi rejada 
tutiladi. 
Boshqa bir mahsulot yoki xizmatlarga ko’ra turizmning ahamiyatli 
xususiyatlar tashishi, marketingning bu sohada qo’llanishini juda kerakli 
holga keltirgandir. Turizm mahsuloti, boshqa tovar va xizmatlardan farqli 
bo’laroq boshqa muassasalarga qaraganda tugallanuvchi bir aralash 
mahsulot xususiyatiga egadir. Turistik mahsulotga qarshi bo’lgan turistik 
talab ham ijtimoiy va siyosiy o’zgarishlarga qarshi e’tiborli bo’lib katta 
bir elastiklik ko’rsatadi. Turizm taklifining tashinilmaydigan 
(mehmonxona) xususiyatda bo’lishi, turistik xizmatlarning joyida 
tugatilishi natijasini tug’dirmoqtadir. Turizm mavsumi oxirida 
mehmonxona, tayyoragox va boshqa ba’zi vositalarni boshqa bir 
mintaqaga tashish imkoni yo’qdir. Turizm marketingiga bog’liq 

---

harakatlarning maqsadlarini asosiy marketing maqsadlariga mos qilib 3 ta 
guruhda jamlash mumkindir:
a) Mavjud bozorni saqlash, boshqa bir ifoda bilan korxonaga yoki 
mamlakatga yo’naltirilgan turizm talabini eng kamida bir xil darajada 
to’tish. 
B) Bozordagi potentsial talabni harakatchan talab shakliga aylantirish, 
ya’ni turizmga qatnashadigan imkoniyatlarga ega bo’lgan, faqat buni 
haligacha ro’yobga chiqarolmagan tashkilotlarni turizmga jalb qilish.
V) YAngi bozorlar yaratish, oldindan bilinmagan, o’rganilmagan yoki
keraklicha qiymatlantirilmagan bozorlarga kirish, boshqa korxonalarga 
yoki mamlakatlarga yo’naltirilgan turistik talabni jalb qilib turistik 
mahsulotlarni sotish sohasini kengaytirishdir.
Turizm industriyasida marketing faoliyatlari XIX asr oxirlarida, 
tunash va sayohat byurolari bilan birgalikda Angliya va keyinchalik 
yevropa qit’asida amalda qo’llanila boshlagan. Turizm marketingining 
tizimli (tizimtik) bir shaklda inobatga olinishi va o’rganilishi 1950 
yillarda yevropada amalda qo’llanilgan. Ikkinchi dunyo urushigacha 
lyuks bir iste’mol soha bo’lgan turizm tarmog’i, urushdan keyin 
yevropadagi sanoatlashuv harakati bilan birga rivojlanishga va 
tarqalishga boshlagan. Iste’molchilarning sotib olish imkoniyatlari ortgan 
va turizm tarmog’i xalqaro bir xususiyat qozonib talab va taklif 
muvozanati buzilishni boshlagan. 1936 yildan e’tiboran yevropada pullik 
ruxsat haqining berilishi bilan ishchilar, mutaxassislar ta’tilga chiqib 
turizm harakatlariga qatnashganlar. Tunash muassasalarida o’zgarish 
ortgan, yangi tunash tarmoqlari yuzaga kelgan. 
Sayyohat qilgan insonlar soni har yili tez sur’atlarda ortib borgan. 
Ta’tilga chiqish nisbati yevropada jami aholining 60foiz ini tashkil 
qilgan. Dunyoda Sayyohat qilgan kishilar soni 1970 yilda 168 mln kishi 
ekan. 1989 yilda bu hisob 420 mln kishi, 2004 yilda esa bu raham 680 
mln kishiga yetgan. Sayohat qilgan insonlar turizm tarmog’iga qatnashib 
1989 yilda 230 mlrd dollar miqdorida turizmga sarf qilgan bo’lsalar, 2004 
yilda bu ko’rsatkich 475 mlrd dollar bo’lgan. Makro darajada davlatlar, 
mikro darajada turistik korxonalar iste’molga tayanib turizmdan ma’lum 
bir miqdorda talabni oshirish uchun turizm marketingi tizimlarini 
rivojlantirishga e’tibor qaratganlar. Xususan 1970 yillardan keyin talabni 
jonlantirish uchun turizm marketingi tadqiqotlariga e’tibor berilgan
34
. 
Marketing, mahsulotning bozorda iste’molchi bilan qarshilashishi va bir 
birlari bilan tenglashishidir degan edik. Turizm marketingini ham turistik 
34
Маркетинг в туризме Учебное пособие 3-е изд., стереотип, (ГРИФ) Дурович А.П. 2004 г.

---

xizmat yoki mahsulot bilan turizm bozori shakllantiradi. Turistik xizmat 
ko’rsatuvchi muassasalar uch guruhda tavsiflanadi: 
1. Tunash va ovqatlanish tarmoqlari. 
2. Sayohat byurolari va turoperatorlar. 
3. qo’shimcha xizmat ko’rsatuvchi boshqa muassasalar.
Turizm bozori esa geografik nuqtai nazardan milliy va xalqaro 
turizm bozori deb ikki qismga ajratiladi. Bozordagi iste’molchilar turist 
deb ataladi. Turizm marketingida mahsulotga qaraganda xizmatning 
bozorlanishi asosiy hisoblanadi. Turizmda ishlab chiqarilgan xizmatlar 
juda turli xil xizmatlarning yig’indisidan tashkil topmoqda. 
 
Turizm marketingi, milliy turizm tashkilotlari yoki turizm 
muassasalarining, milliy va xalqaro tartibda turistlarning ehtiyojlarini 
(optimize) his etishga qarab tizimli va birlikli harakatlardan tashkil 
topmoqda. Insonlarning bo’sh vaqtlarini qadrlash mAqsadida ish, oila, 
konferentsiya maqsadlarida bir mintaqada, o’lkada yoki mamlakatlar 
orasida sayohat etish hohishi va ehtiyoji turistik korxonalarning tashkil 
topishiga sabab bo’lgandir. Bu korxonalar, iste’molchi bo’lgan turist 
guruhlarini eng uyg’un yerlarda, eng yaxshi sharoitlarda sayohat qildirish 
maqsadida bir qancha uslublar va texnikalar yaratmoqtadirlar. Boshqa bir 
turizm marketingi ta’rifi quyidagicha izohlanadi: