O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti iqtisodiyot fakulteti “iqtisodiyot” kafedrasi

 
Jahon va mahalliy turizm bozorida kruiz biznesi 
Dengiz va daryo kruizlari hozirgi paytda turizm bozorining muhim 
segmenti xisoblanadi. Keyingi paytlarda turistlardan tashqari ularning 
avtomobillarini ham tashuvchi «dengiz paromlari» shaklidagi kemalarga 
talab paydo bulmoqda. Kruiz va parom kemalarida biletning narxi, 
tariflar va xizmat ko’rsatish darajasi kemaning kattaligi, qulayligi, ularda 
xizmat ko’rsatish darajasi va standartlari, kayutalar klassiga bog’liq. Bu 
sohada 1987 yilda qabul qilingan dengizda yo’lovchi va yuklarni tashish 
haqidagi Afina konventsiyasi asosiy tartibga soluvchi xalqaro xujjat 
xisoblanadi. Karib xavzasi, O’rta yer dengizi, AQSHning g’arbiy sohili, 
SHimoliy yevropa va Osiyo eng ommaviy dengiz kruiz rayonlari 
xisoblanadi. O’sib borayotgan turistik talabni qondirish uchun kruiz 
kompaniyalari YAponiya, Avstraliya va YAngi Zelandiyaning yangi 
dengiz rayonlarini o’zlashtirishga katta e’tibor qaratmoqdalar. 
Hozirgi vaqtda jahon kruiz bozorida umumiy yo’lovchi joyi 13297 
ta bo’lgan 162 yo’lovchi kema ishlomoqda. Jahondagi eng yirik kruiz 
kompaniyalarining ba’zi ko’rsatkichlari 1-jadvalda keltirilgan. 
Oxirgi 10-15 yil ichida kruizga chikadigan yo’lovchilarning soni 
ortib, yiliga 6 mln. kishini tashkil etmoqda. 5-7 yildan so’ng ularning soni 
ikki borobarga oshishi taxmin qilinmoqda. Dengiz kruizlari dam 
olishning elitar shaklidan ommaviy shakliga aylanib bormoqda. 
Kruiz kemalarining klassi intensiv rivojlanmoqda. Bunday 
kemalarni kurish sezilarli miqyoslarga chikdi. Qiymati bo’yicha 
yo’lovchi kemalariga buyurtmalar portfeli 7-9 mlrd. dollarni tashkil 
qilmoqda. Ba’zi mashhur kemasozlik formalari yo’lovchi kemalarini 

---

ixtisoslashuvning asosiga aylantirdilar, boshqalari esa ularga buyurtmalar 
olishga harakat qilmoqdalar. Oxirgi un yil mobaynida turizm sanoatining 
rivojlanishi kruiz industriyasining barcha sohalarida, jumladan, yangi 
operatoralar paydo bo’lishida, kuchli raqiblar tomonidan kuchsizlarini 
qo’shib olish orqali yiriklashishda sezilarli o’zgarishlar ro’y bermoqda. 
Kemalarning arxitektura ko’rinishi va konstruktsiyasi o’zgarmoqda. 
Bunda ko’rinishi bilan quruqlikdagi yirik otellarni eslatuvchi yirik 
laynerlarni qurish ko’paymoqda. 
Jahondagi potentsial yo’lovchilarning faqat 5 foizi kruizlarga 
chiqayotganligi va ushbu xizmatlar bozorining moliyaviy salohiyati yiliga 
qariyb 60 mlrd. dollarni tashkil etishini e’tiborga oladigan bo’lsak, kruiz 
sohasining rivojlanish imkoniyatlari juda katta ekanligi namoyon bo’ladi. 
Butun jahonda turizmning kekin o’sishi okean yo’lovchi 
kemalariga yangi hayot bagishladi. XX asrning oxiri kemasozlik tarixida 
okean laynerlari qurilishini rivojlanish davri sifatida kiradi. Yigirma yil 
oldin minglab yo’lovchilarni bir necha kun mobaynida bir qit’adan 
boshqasiga tashuvchi po’lat okean gigantlarining davri o’tgandek bo’lgan 
edi. Yo’lovchi kema tomonidan Atlantika okeanini eng tez bosib 
o’tganlik uchun beriladigan eng nufuzli mukofot 1952 yildan buyon 
“United States” (AQSH) layneriga tegishli bo’lib turibdi. Transatlantiklar 
oilasining oxirgi kemasi – “Queen elizabeth 2” layneri 1969 yilda 
dengizga chiqqan. 
1-jadval 
Nomi 
Ofisining 
manzili 
K
em
al
ar
i s
oni
Joyl
ar
i 
ni
ng s
oni
A
sos
iy t
as
huvc
hi
la
r ul
us
hi
Ikki
ki
shi
li
k 
nom
er
da
gi
joy na
rxi
bi
r s
ut
ka
da
dol
la
r 
xi
sobi
da
1996 
yi
l 
Carvinal Cruise 
Lines (CCL) 
3655 NG’WG’ 87-th Avenue, Miami, FL 
33178, tel [phone] Dicrinson 
11 
20332 
18,8 
200 
Royal Carib-Cruise 
Lines (RCCL) 
1050 Caribean Miami, FL 33132 tel 
(305) 5396000 prezident – Richard D 
Fain 
11 
18770 
17,3 
240 
Princess Cruises 
10100 Santa Monica Blvd., Los Angeles, 
CA 90067. tel [phone] prezident 
9 
11129 
10,3 
300 

---

– Peter Ratcliffe 
Holland Ameri-Line 
300 elliot Avenue. West Seattle WA 
98119 tel [phone] 
8 
10061 
9,3 
320 
Norwe- Cruise Line 
95 Merrick Way, Coral GablesG’ FL 
33134, tel [phone] 
7 
8799 
8,1 
160 
Celeb- Cruises 
Royal 
5201 Blue Lagoon Dr., Miami, FL 
33126, tel [phone], prezident – 
Re Sasso 
5 
7454 
6,9 
270 
Costa Cruise Lines 
World Tr1ade Center 80, SW 8-th Street, 
Miami, FL 33130, tel [phone], 
prezident – Dino Schibuolo 
6 
6794 
6,3 
260 
Maxsus kurilgan turistik kruiz laynerlari 70-yillarning boshlarida 
paydo bo’ldi. O’zidan oldingi kemalarga qaraganda bular nisbatan sekin 
yuradigan kemalar edi. CHunki ularning asosiy vazifasi yo’lovchilarni 
tashish emas, balki turistlarga yuqori sifatli xizmat ko’rsatishdan iborat. 
Amalda laynerlar tennis kortlari, restoranlari, kazino, xovuzlari, qishki 
bog’lari mavjud bo’lgan suzuvchi kurort markazlariga aylandi. Benuqson 
xizmat ko’rsatilishi va dengiz sayohatlarining romantikasi ko’plab ushbu 
dam olish ishqibozlarini o’ziga jalb qildi. 
80-yillarning o’rtalaridayoq dengiz turizmining rivojlanishi 
qurilayotgan kruiz laynerlarining soni va kattaligini keskin oshishiga 
sabab bo’ldi. 90-yillarning eng yirik laynerlari – Frantsiyada «Royal 
Caribean Cruise» kompaniyasi uchun qurilgan «Dengizlar xo’jayini» 
(«Sovereign of the Seas») nomli uchinchi avlod kruiz layneri, hamda 
Xelsinki verfida qurilgan “Fantasy” laynerlari kattaligi va ichki jihozlari 
bo’yicha oldingi ajoyib laynerlar: “Normandie”, “Queen Mary” va 
“Queen elizabeth” lardan hech ham qolishmaydilar. 
Xirgi paytlarda kuriz flotining bir necha moliyaviy jihatdan kuchli 
kompaniyalar guruhi qo’lida to’planayotganligini ko’rish mumkin. 90-
yillarda kemalar soni, tashilayotgan yo’lovchilar soni va daromadi 
bo’yicha jahonda birinchi o’rinlarga uchta gigant: «Karinival Kruzes», 
«Xolland-Amerika Layn» (CCL), «Royal Karibbien Kruzes» (RCCL) va 
«Printsess Kruzes» guruhlari chiqib olishdi. Ushbu uchlik xisobiga yangi 
foydalanilayotgan va qurilayotgan yirik hajmli kemalarning asosiy qismi 
to’g’ri keladi (1-jadvalga qarang). Ikkinchi eshelon kompaniyalariga: 
«Selibriti», «Kosta»lar kiradi. Ular ham yangi kemalar qurish orqali 
o’zlarining kruiz flotlarini kengaytirmoqdalar. 
SHu bilan birga bozorda yangi kompaniyalar ham paydo 
bo’lmoqda: «Disney Kruzes», «Star Kruzes». Bu kompaniyalar yaqin 
kelajakda an’anaviy yirik kompaniyalarga kuchli raqobat ko’rsatishni 
va’da qilmoqdalar. Uzoq muddatli dengiz kruizlari (10-20 kunlik) bilan 

---

bir qatorda mini-kruizlar ham bor. Bunday kruizlar ikki-uch kunlik 
bo’lib, Kiprdan Isroil va Misrga boriladi. Dengiz kruizining bunday 
ko’rinishini sotadigan eng yirik kompaniya Kiprning 60 yil oldin tashkil 
qilingan eng yirik turistik kompaniyasi bo’lmish «Luis» kompaniyasi 
xisoblanadi. 
Dengiz bo’ylab ekskursiya kruizlari ham mavjud. Ulardan eng 
taniqlisi Gretsiyada egey dengizi orollari bo’ylab uyushtiriladi. 
Er bo’ylab aylanib yuradigan laynerlar orasida eng hashamatlilari 
«Kristal Kruiz Layn» firmasiga tegishli ikki layner xisoblanadi. Amalda 
bitta loyiha bo’yicha yer sharining turli yarimsharlarida qurilgan bu ikki 
layner dunyodagi eng qimmat kemalardan xisoblanishadi. «Kristal 
Xarmoni» («Crystal Harmony») 1990 yilda YAponiyada «Mitsubisi» 
firmasining verfida, «Kristal Simfoni» («Crystal Symphony») esa 1995 
yilda Turku (Finlyandiya) verfida «Kvatmer Masa YArds» firmasi 
tomonidan qurilgan. 
Bir 
laynerning 
bortida 
dam 
oluvchilar 
uchun 
barcha 
ko’ngilhushliklarni tashkil qilish g’oyasi bu kemalarda mukammal 
amalga oshirilgan. Yo’lovchilar hohlagan joyda va hohlagan faslda ochiq 
va yopiq basseynlar, tennis kortlari, solyariylar, restoranlar va kazino 
xizmatidan foydalanishlari mumkin. Kemaning suv sig’imi 50200 tonna 
bo’lishiga qaramasdan unga bor-yo’g’i 975 yo’lovchi sig’adi. Xuddi 
shunday suv sig’imli, ammo 1500-2000 kishini sig’diradigan o’rtacha 
kemalarga nisbatan xizmat darajasi ancha baland. “The Fun SHip 
experience” – «kemada quvnoq sayohat» CCL nomli yirik Amerika 
kompaniyasi taklif kilayotgan turlarning nomi taxminan shunday tarjima 
qilinadi. 
Ma’lumki, dengiz kruizi xorijga sayohatning eng azon shakli emas. 
«Carvinal» ning “Ecstasy”, “Jubilee”, “Celebration”, “Tropicale” nomli 
kemalari aynan yuqori qulayliklarga ega kruizlar uchun maxsus qurilgan. 
Ushbu laynerlardagi kayutalar boshqa kruiz kemalarinikidan bir yarim 
barobar kattaroq, ularning dizayni va qulayligi eng obro’li xalqaro 
otellarnikidan qolishmaydi. 
Misol sifatida «Royal Princess» layneridagi turli ktaegoriyadagi 
kayutalarning ko’rinishini keltiramiz: 
K Toifasi (Outside double): ikki kishilik to’shaklar (queen size 
bed), vannaxona, televizor va muzlatgich, okeanga qaragan deraza. 
GG toifa (Outside double): ikki kishilik to’shaklar (queen size 
bed), vannaxona, televizor va muzlatgich, okeanga qaragan deraza. 

---

BB toifa (Outside double with private balkony): ikki kishilik 
to’shaklar (queen size bed), poldan shiftgacha butun devorni egallagan 
deraza, vannaxona, televizor va muzlatgich, balkon. 
AS toifa (Outside mini-suite private balkony): ikki kishilik 
krovatlar (queen size bed), dam olish uchun kresloli alohida xona va 
balkon, poldan shiftgacha butun devorni egallagan deraza, vannaxona, 
televizor va muzlatgich. 
AA toifa (Outside suite): bitta krovat (queen-size), alohida 
mehmonxona va balkon, poldan shiftgacha butun devorni egallagan 
deraza, vannaxona, televizor va muzlatgich. 
RN toifa – krovat va balkonli pentxauz. 
«Royal Princess» laynerida kruizning yo’nalish, muddatiga ko’ra 
taxminiy narxi 2-jadvalda keltirilgan.