O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti

Foiz stavkalarining turlari. Kredit bahosini o’rnatish tartibi

Kreditning asosiy sharti - bu undan vaqtinchalik foydalanganlik uchun haq to‘lash. Bu haq kredit summasiga nisbatan foiz hisobida olinadi va u kreditning foiz stavkasi deb yuritiladi. Kreditning foiz stavkasi pul bozorida amal qiladi. Bozorga chiqarilgan pulning bahosi foiz bo‘ladi. Boshqa tovarlardan farqlirok qarz pulining narxi - bu uning ma‘lum to‘lov ehtiyojini qondirishdek xossasidan foydalanilganlik uchun beriladigan haq bo‘ladi. Qarz puli kapital sifatida yoki odatdagi to‘lov yoki xarid vositasida ishlatiladi. Shuning uchun ham qarzdor shaxs pul egasiga foiz stavkasini to‘laydi.
Rossiyalik yirik iqtisodchi olimlarning fikricha, foiz stavkasi bu tomonlarning kredit asosida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabat bo‘lib, kreditning oqilona foydalanishini ta‘minlaydi.
Bank sohasida «aktiv» va «passiv» operatsiyalar bo‘yicha foizlar uchraydi. Aktiv operatsiyalar bo‘yicha foizlar – bu mijozlar tomonidan bankka to‘lanadigan foizlar. Passiv operatsiyalar bo‘yicha foizlar esa, bu mijozlarning depozitlari va qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha bank tomonidan to‘lanadigan foizlar. Qarz beruvchi va qarz oluvchilar o‘rtasida moliyaviy vositachilar sifatida qatnashayotib, banklar tomonidan jalb qilingan mablag‘larni mijozlarga vaqtinchalik foydalanishga beradilar. Bunda qarz beruvchilar depozitlar bo‘yicha foizlar oladi, qarz oluvchilar ma‘lum vaqtda mablag‘lardan foydalanish imkoniga ega bo‘ladilar bank manfaati esa marja ko‘rinishida ifodalanadi.
Entsiklopedik lug‘atda foiz (lotincha pro centum ) so‘zi yuzdan bir degan ma‘noni anglatishi qayd etilgan. ―Ssuda foizi esa - bu kreditorning ssudadan foydalanganligi uchun qarzdordan oladigan to‘lovidir – foiz miqdori esa bank tomonidan o‘rnatilishi‖⁶⁵ ta‘kidlangan. Foiz stavkasiga bir tomonlama matematik miqdor sifatida ham yondashish va to‘langan foizlarni kredit bahosining asosi sifatida qarashimiz mumkin.
Ma‘lumki, kredit operatsiyalari bu kreditor va kredit oluvchi o‘rtasida pul mablag‘larini vaqtincha ishlatib turish uchun uni foydalanishga berish yuzasidan kelib chiqadigan munosabatlardir. Mijoz uchun eng muhim masala bo‘lib olinadigan kreditning bahosidir, ya‘ni u bo‘yicha to‘lanadigan to‘lovlar hisoblanadi.
Tijorat banklarining foiz siyosati ikki asosiy yo‘nalishni o‘z ichiga oladi. Birinchisi, bu bank resurslarini yaratishda mablag‘larni jalb qilish jarayonida olib boriladigan foiz siyosati, ikkinchisi, banklar tomonidan resurslarni joylashtirish sohasida olib boriladigan foiz siyosatidir.
Pul-kredit resursi sifatida bank foizi ko‘rinishidagi bahoga ega bo‘lgan oldi-sotdi predmeti sifatida namoyon bo‘ladi. Foiz qarz oluvchidan pul mablag‘idan vaqtincha foydalanganlik uchun to‘lanadigan ma‘lum bir miqdordagi haq hisoblanadi. Buni boshqacha tushuntiradigan bo‘lsak, kredit foydalanishga berilgani uchun emas, balki kreditdan foydalanish huquqi berilgani uchun haq to‘lanadi. Agar kredit oluvchi resursdan foydalanmasa, harakatsiz bo‘lganda ham unga foiz to‘laydi. Kredit uchun nafaqat foiz, balki asosiy qarz summasi, ba‘zi holatlarda komission haq hamda majburiyatlar bajarilmaganda shartnomada ko‘rsatilgan tartibda jarimalar ham to‘lanishi mumkin. Lekin, bank kreditining bahosi bo‘lib tijorat bankning kredit operatsiyasi bo‘yicha olinadigan daromadlari hisoblanadi.



⁶⁵ Большой экономический словарь Под ред. А.Н.Азримана. -М.: Фонд ―Правовая культура‖, 1994. – 1041 стр.