O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti a. Sh. Xurramov umurtqasizlar zoologiyasidan

Mustaqil ish uchun topshiriqlar
1. Ostrisa qanday tuzilishga va ahamiyatga ega.
2.  Rishta  qanday  tuzilishga,  rivojlanishga  va  potogen  aha-. 
miyatga ega.
3. Trixinella qaysi hayvonlarda va qanday parazitlik qiladi.
4.  Parazit  nematodalarning  muhim  vakillari  va  ulaming 
ekologiyasi.
5.  Yumaloq  chuvalchanglarning  ayrim  vakillarida  parteno- 
genetik ko’payishning  mavjudligi.
6.  Bolalar  gijjasi,  rishta,  trixinellaning  tuzilishi  va 
rivojlanishi aks ettirilgan rasmlami chizing.
128
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

24
-MASHG’llLOT
VA Q
13
M CH\jVALCHANGIARIMISOLIDA 
K O 'TT L K U  CHIl V ALCH ANGLAHNING TLZILISHi
Tip- HalqaVi chuvalclianglar - Annelida 
K enja tip  Belbog'sixlar - Aclitellata 
SinL Ko'ptuklilar - Polychaeta 
K enja sinf. Daydib yuruvcbi polixetlar - E rrantia 
Avlod.  Mereisiar - Nereis 
T u r. Kereis •• Nereis pelagica
K enja sinf. O’ troq hayot kechiruvchiiar - Sedentaria 
Avlod. Arenikolalar - Arenicola 
T u r. Qtaji chuvalchangi - Arenicola marina
G’quv mashg'uloiining maqsadi:  halqali  chuvaichang- 
lardan  Lo’ptuklUam'\ng,  ya’nt  nereisning  tuzilishini  o’rga- 
nish, uiaming xilma-xil turlari biian tanishish.
KerakU  jihozlar:  ftksasiya  qilingan  nereis  va  qum 
chuvalchanglar,  preparatlar,  lupalar,  mikroskoplar,  ko’rgaz- 
mali vositaiar, petri kosachasi, soat vahuyum oynalari.
Khning mazmuni.  Nereis  dengiz va  okeaniarda hayot 
kechiradi.  Uuing  gavdasi  bosh,  metamer  bo’g’in\arga 
bo'lingantanava dum (pigidiy) qismiardan iborat (45-rasm).
biereis  \0-\5sm  uzunUkda  bo’\ib,  gavdasi  E0-\00  ta 
segmentlar  (xalqalar)  dan  tasbkil  topgan.  Bosb  qismi  tkki 
segmentdan-og’iz o\di  (ptostomium) va og’iz (peristomium) 
dan  iborat  Og’\z  o\di  boTimida  (prostomiumda)  ikki  juft 
ko’z\ar, bid biiisb chuqurchasi, bir juft paypaslagicblar va 2ta 
palpiar joylasbgan. Bular sezisb organiaridir. Bosb qismining 
ikkincbi  bo’g’im\-peristom\um  deb  atalib  boshqa  bo’g’im- 
larga  nisbatan  uzunroq,  parapodiyalari  yo’q,  ammo  oldlngi 
ikki  yon  tomonida  4  tadan  mo’ylovcba\ari  boTib,  qorin
tomoo'da og’iz joylasbgan.
129
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A
45-rasm. Nereis - Nereis pelagicaning tuziiishi 
A-nereisning  oldingi  va  B-keyingi  tomoni:  1-paypaslagichlar  (antennalar); 
2-palp;  3-og’iz  yoki  mo’ylovlari;  4-ko’zlar;  5-prostomium; 
6-hidIash 
chuqurchasi;  7-peristomium;  8-parapodiylar, 
9-qilIar;  10-orqa  mo’ylov; 
11-pigidiy;  12-anal mo’ylovlari;  13-orqa qon tomiri.
Dum  yoki  pigidiy  qismida  anal  teshigi  va  bir juft  anal 
paypaslagichlari  mavjud.  Tananing  ikkita  bosh  bo’g’im- 
laridan  tashqari,  hamma  gavda  bo’g’imlari  bir  xil  tuzilgan. 
Gavdaning bosh qismdagi  ikki bo’g’indan tashqari har qaysi 
bo’g’imi  yon  tomonida  bir juftdan  parapodiylar joylashgan. 
Bular kalta, sermuskulli va harakatchan tana organlari boTib, 
nereislar  ular  yordamida  harakat  qiladi.  Parapodiy  ikki. 
boTakchadan,  ya'ni  yelka  (notopodiya)  va  qorin  (nevro- 
podiya)  tomonlaridan  iborat.  Parapodiya  boTaklarining  har 
birida  bittadan  uzun  mo’ylovlar  va  tutam-tutam  boTib 
joylashgan  tuklar  mavjud  (shu  sababli  bularni  ko’p  tukli 
chuvalchanglar  deyiladi).  Har  boTakchadagi  tuklar  orasida 
bittadan  ancha  yo’g'on  va  parapodiyalarning  asosidan 
chiqadigan tukcha boTib, tayanch  tukcha deb ataladi.  Nereis 
mayda  organizmlar  va  chiriyotgan  organik  moddalar  bilan 
oziqlanadi.
130
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Qon aylanish sistemasi mavjud bo’lib, u tananing orqa va 
qorin tomoni  bo’ylab joylashgan qon tomirlardan iborat. Qon 
aylanish  sistemasi yopiq. Ayirish  sistemasi har bir bo’g’imda 
bir juftdan joylashgan metanifridiylardan iborat.
Nereis 
ayrim 
jinsli, 
tuxumlari 
tashqi 
muhitda 
urug’lanadi.  Tuxumdan  troxofora  deb  ataluvchi  lichinka 
chiqadi.
Qum  chuvalchangi  (Arenicola  marina)  ham  dengiz  va 
okeanlarda o’troq  holda hayot kechiradi. Uzunligi  15-20 mm 
keladi.  qum  ichida o’troq hayot kechirgani uchun uning tana 
tuzilishi ancha o’zgargan, xususan parapodiyalar soni kam va 
yaxshi  rivojlanmagan.  Gavdaning  o’rtasidagi  parapodiyalar 
jabralar bilan qo’shilib ketgan.
Jshning  bajarilishi:  fiksasiya  qilingan  nereisni  petri 
kosachasiga  soling  va  uning  tuzilishini  (lupalar  yoki 
binokulyar  yordamida)  diqqat  bilan  kuzating,  xususan 
gavdaning  yelka  (dorzal)  va  ventral  (qorin)  tomonlarini, 
bosh  qismdagi 
birinchi  bo’g’imda  joylashgan  sezgi 
organlarini aniqlang.  Peristomiumdagi og’iz teshigini toping, 
tana  segmentidagi  parapodiyalaming  tuzilishiga  e'tibor 
bering.