l-rasm. Biologik mikroskopning tuzilishi.
J-okulyar; 2-tubus; 3-ob'elctivlar; 4-buyum stolchasi; 5-ko’zgu;
6-makrovint; 7-mikrovint
Moy va linzaning nurni sindirish darajasi deyarli bir xil
boMganligi uchun tekshirilayotgan ob'ekt aniq ko’rinadi.
Mikroskopning
necha
marta
kattalashtirib
ko’rsatish
imkoniyatini aniqlash uchun okulyar va ob'ektivdagi
raqamlar ko’paytiriladi (jadval).
www.ziyouz.com kutubxonasi
Jadval '
Okulyarlar
Ob'ektivlar
Ob'ektning
kattalanishi (marta)
7 x
8 x
56
10 x
40 x
400
15 x
90 x
1350
Buyum stolchasining ostida mikroskopning yoritgich
qismlari, ya'ni kondensor, diafragma va ko’zgu joylashgan.
Kondensor ikkita Iinzadan iborat bo'lgan mikroskop qismi
bo’lib, buyum stolchasi tagida joylashgan va ko’zgu olib
beradigan yorug’lik nurlarini yig’ib berishga xizmat qiladi.
Maxsus vint yordamida kondensorni yuqoriga va pastga
tushirib, yorug’Iik nurlarini ko’paytirish yoki kamaytirish
mumkin.
Diafragma kondensor tagida joylashgan va ayrim metall
plastinkalardan iborat bo’lib, bir-birini ustki qismidan
qoplagani holda doira shaklida joylashgan. Bu plastinkalar
markazidan yorugMik nurlari o’tadigan teshik hosil qilinadi.
Ko’zgu (oynacha) ikki tomonlama bo’lib, bir tomoni
tekis, ikkinchi tomoni esa botiq. Uning vazifasi yorugMikni
to’plab berishdan iborat. Ko’zgu shtativning pastki qismiga
harakatchan qilib o’rnati!ganligi, uni yorugMik manbaiga
qarab har tomonga aylantirish imkonini beradi. Bunda
yorung’lik nurlari orqali ob'ektni yoritish mumkin. Shtativ
mikroskopning asosiy qismlaridan biri bo’lib, u tubusni
ushlovchi qism hisoblanadi. Bundan tashqari, shtativga
buyum stolchasi biriktirilgan. Bu stolchaga ob'ektli buyum
oynasi qo’yiladi. Stolchaning o’rtasida teshigi bo’lib,
stolchaning tagidagi oynadan aks yetgan yorugMik nurlari
shu teshikdan o’tib ob'ektni yoritadi. Stolchada yana ikkita
qisqichklemmalar bor. Preparat stolchaga shu qisqichlar
www.ziyouz.com kutubxonasi
yordamida biriktiriladi. Stolchaning ikki yonida vintlari
boMib, bu vintlarni burash orqali stolchani preparat bilan bir
tomondan ikkinchi tomonga biroz burish mumkin. Natijada,
preparatga qo’1 tekkizmay turib uni harakat-lantirish
mumkin.
Tubus optik sistema boMgan naychadir. Uning yuqori
qismiga okulyar kirgizilgan, ostki tomoniga esa revolver
joylashtirilgan. Tubus ikki vint yordamida harakatlantiriladi.
Makrovint tubusni yuqoriga yoki pastga harakatlantirib,
fokus
masofasini topishga yordam
beradi.
So’ngra,
mikroskopda tekshiriladigan ob'ekt ko’riladi. Mikrovint
tubusni ko’z ilmaydigan masofaga suradi. Mikroskopning
tagligi barcha qismlami o’zida mahkam tutadigan qism
hisoblanadi.
M ikroskop bilan ishlash tatibi. Mikroskopni stol
ustida
shtativ
dastasini
o’zingizga
qaratib qo’ying.
Mikroskop bilan ishlaganda aw alo okulyarga chap ko’z
bilan qarab, mikroskop oynasini yorugMik manbai (deraza,
lampa) tomon aylantirib tubusning ichki tomonida yorug’
doira, ya'ni ko’rish maydonini hosil qiling. So’ngra buyum
stolchasidagi teshik ustiga 8x ob'ektivni qo’ying. Preparat
shishasini buyum stolchasiga shunday qo’yish kerakki,
tekshirilayotgan ob'ekt stolcha markazidagi teshikchaga
to’gri boMsin. Keyin stolchaga qarab tubusni preparatga
yaqin kelguncha pastga tushiring. So’ngra okulyarga qarab
ob'ekt ko’ringuncha makrovintni o’zingiz tomon burang,
ya'ni tubusni sekin-asta yuqori ko’taring. Keyin mikro-
vintdan foydalanib tekshiriladigan ob'ektni aniqlang.
Mikroskopda katta ob'ektni kuzatish uchun tubusni
ko’tarmasdan (aks holda ob'ekt ko’rinmay qoladi), revolvemi
burab, zarur boMgan ob'ektiv qo’yiladi. So’ngra okulyar
orqali qarab turib, mikrovint bilan tubus pastga tushiriladi va
ob'ekt aniqlanadi. Mikroskop bilan birinchi marta ish
boshlaganda quyidagi qoidalarga amal qilish lozim:
1. Mikroskop bilan ish boshlashdan oldin kondensor
8
www.ziyouz.com kutubxonasi
yuqoriga ko’tariladi, diafragma ochiladi va kichik ob'ektiv
(8x) ob'ekt ustiga keltiriladi.
2.
8x va 40x ob'ektivlar bilan ishlaganda botiq
ko’zgudan, 90x raqamli (yog’li sistema) ob'ektiv bilan
ishlaganda esa tekis ko’zgudan foydaianiladi.
3. Preparatdagi ob'ekt o’rganila boshlaganda kichik (8x)
ob'ektiv ishlatiladi. Zarur bo'lganda esa katta ob'ektivga
ko’chiriladi.
4.Mikroskop
tubusini
pastga
tushirganda,
ob'ektiv
preparatga tegmasligi uchun albatta buyum stolchasiga qarab
turish kerak, aks holda ob'ektiv va o’rganilayotgan preparat
sinishi yoki buzilishi mumkin.
5. Mikroskop yordamida ob'ektlarni tekshirganda chap
ko’z bilan okulyarga, o’ng ko’z bilan esa qog’ozga qarab
ob'ektning rasmini chizish Iozim. Bunda o’ng ko’zni yopish
yaramaydi. Chap qo’l bilan mikrovintni biroz aylantirib,
preparatni turli chuqurlikdagi sathini ko’rish mumkin.
6. Mikroskop bilan juda ehtiyot bo’lib ishlash kerak,
ayniqsa uning linzalardan iborat bo'lgan okulyar va
ob'ektivlarini yumshoq oq-toza gazlamadan tayyorlangan
ro’molcha bilan tozalash maqsadga muvofiq.
Amaliy mashg'ulotlarni o’tkazishda foydalaniladigan
qo'shimcha jihozlar
1. Qo’I lupasi. qo’l lupasi ikki tomonlama botiq linza va
uni ushlab turadigan gardish hamda lupa dastasidan iborat.
Qo’l lupasining katta qilib ko'rsatishi har xil bo’lib, uning
ustki qismiga 2x, 4x, 6x, lOx, 20x raqamlar yozib qo’yi!gan.
Qo’l lupasi hasharotlar, o'rgimchaklar va bosh-qa shular kabi
nisbatan
yirikroq
hayvonlarni
yoki
ularning
ba'zi
organlarining tuzilishini o’rganish uchun ishlatiladi.
2.
BinokuIyar. Binokulyar nisbatan mukammal tuzi-
lishga va afzalliklarga ega optik asbobdir. U ikki ko’z bilan
ob'ektni kuzatishga mo'ljallangan bo’lib, ob'ektni ko’zgu
yordamida ostidan yoki elektr lampasi yordamida ustidan
www.ziyouz.com kutubxonasi
yoritish mumkin. Bundan tashqari, 6x, 8x, 12,5x raqamli
okulyarlar, shuningdek, 0,6x, 2x, 4x, 7x raqamli ob'ekt-
lardan foydalanib, ob'ektni ancha katta hajmda kuzatish
mumkin.
tuzilishi va ishlash usuli mikroskopga ancha
o’xshash boMgani uchun uning tuzilishi to’g’risida alohida
izoh berishga zaruriyat yo’q.
Umurtqasiz hayvonlarni o’rganishda turli asboblar zarur
bo’Iadi. Ular quyidagilar: jarrohlik pichoqlari, qaychilar,
qisqichlar, to’g’nag’ich va entomologik ninalar, shisha
tomizgichlar, vannachalar, Petri kosachasi, soat oynasi,
probirkalar, paxta, filtr qog’ozi, tablisalar va boshqalar.
Topshiriqlarga javob bering va biiimingizni baholang
1. Zoologiya fani nimani o’rganadi?
A. Hayvonlarning tuzilishini; B. Hayvonlaming ko’payi-
shini; S. Hayvonlaming tarqalishini; D. Barchasini;
2. Umumiy zoologiya fani qanday bo’limlardan iborat?
A. Anatomiya, entomologiya, sistematika, sitologiya,
ixtiologiya, fiziologiya;
B. Morfologiya, omitologiya,
gistologiya, ekologiya,
gerpetologiya;
S.
Morfologiya,
gistologiya,
anatomiya,
fiziologiya,
embriologiya;
D. Ekologiya, mammalogiya, sistematika;
3. Xususiy zoologiya fani qanday boMimlardan tashkil
topgan?
A. Entomologiya, gistologiya, fiziologiya; B. Morfologiya,
gelmintologiya, sistematika; S. Ornitologiya, ekologiya,
akarologiya, sitologiya;
D. Parazitologiya,
protozoologiya, gelmintologiya, ento-
mologiya, ixtiologiya;
4. Gelmintologiya fani nimalarni o’rganadi?
A. Bir hujayrali hayvonlarni; B. Parazit chuvalchanglami; S.
10
www.ziyouz.com kutubxonasi
Hayvonlarning tuzilishini; D. Parazit kanalarni;
5. Parazitologiya fani nimani o’rganadi?
A. Suvda yashovchi hayvonlarni; B. Mollyuskalarni;
5. Chuvalchanglarni; D. Parazit hayvonlarni;
6. Entomologiya fani nimalarni o’rganadi?
A.Bo'g'imoyoqli
hayvonlami;
B.
Infuzoriyalarni;
S. Kovakichlilarni; D. Hasharotlami;
7. Quyidagi olimlardan qaysi biri sodda hayvonlami birinchi
bo’lib topdi?
A. Aristotel; B. Guk ; S. Linney; D. Levinguk;
8. Tabiat sistematikasi (1731) kitobining muallifi qaysi olim?
A. Darvin; B. Linney; S. Lamark; D. Mechnikov;
9. Binamomenklatura nima?
A. Hayvonlarning tasviri; B. Hayvonlaming atamasi;
S. Hayvonlami qo’sh nom bilan yuritish; D. Hayvon-laming
tashqi ko’rinishi;
10. Binamomenklatura qaysi alifbo va nom bilan yuritiladi?
A. Lotin ahfbosi va lotin tilida; B. Arab alifbosi va fors
tilida; S. Kirill alifbosi va rus tilida; D. Xitoy yozuvi va hind
tilida;
11. Hozirgi vaqtda hayvonat olami nechta tipga bo’lib
o’rganiladi?
A. 12tipga;B. 16tipga;S. 20tipga;D. 23 tipga;
12. Quyidagi javobning qaysi birida sistematik kategoriya
(taksonomlari) to’gri ifodalangan?
A. Tip, turkum, sinf, avlod, oila, tur; B. Tip, sinf, turkum,
oila, avlod, tur; S. Sinf, oila, tur, tip, turkum, avlod;
D.
Oila, avlod, tur, tip, sinf, turkum;
13. Qaysi olim zoologiya fanini «Umurtqasiz va umurtqali»
hayvonlar faniga bo’ldi?
A. Linney; B. Kyuve; S. Darvin; D. .Lamark;
u
www.ziyouz.com kutubxonasi
14. Quyidagi o’zbek olimlaridan qaysi biri fitonema-
todalami birinchi bo’lib o’rgangan?
A. Zohidov; B. To’laganov; S. Sultonov; D. Olimjonov;
15. Sodda hayvonlar nechta tipdan iborat?
A. 5 tipdan; B. 2 tipdan; S. 10 tipdan; D. 7 tipdan;
16. Quyidagi tiplardan qaysi biri sodda hayvonlarga mansub?
A.Taroqlilar; B. Infiizoriyalar; S. Bulutlar; D. Nemertinlar;
17. Hayvon organizmlari qanday oziqlanadi?
A. Geterotrof; B. Miksotrof; S. Avtotrof; D. Xemotrof;
18. Hayvon organizmlarining tarixiy rivojlanishi qanday
ataladi?
A.Filogenez; B.Embriogenez; S.Ontogenez; D. Parteno-
genez;
Do'stlaringiz bilan baham: |