O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti a. Sh. Xurramov umurtqasizlar zoologiyasidan

namunasi,  mikroskoplar,  buyum  va  qoplag’ich  oynalar, 
tomizgichlar, 
salfetkalar, 
ko’rgazmali 
vositalar, 
filtr 
qog’ozlar, yod eritmasi.
Ishning mazmuni.  Volvoks kolonial xivchinlilar ichida 
eng yirigi (2  mm  gacha) bo’lib,  uni  hovuzlarda,  ko’llarda va 
ba'zan sholipoyalarda uchratish  mumkin.  Volvoksning tanasi 
sharsimon, 
koloniya 
holda 
yashovchi 
bir 
hujayrali 
xivchinlilardandir (8-rasm).
8-rasm. Volvoks - Eudorina elegansning sharsimon  koloniyasi 
1-3-hujayradan iborat koloniya; 2-jinsiz ko’payish.
30
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Koloniyadagi  bir  necha  ming  individlar  (hujayralar) 
sitoplazmatik  ko’prikcha  orqali  bir-birlari  bilan  tutashgan. 
Har  qaysi  hujayraning  tuzilishi  xuddi  evglenaning  hujayra 
tuzilishiga  o’xshaydi,  ya'ni  har  bir  individning  ikkitadan 
xivchini,  yadrosi,  xromatoforalari,  qisqaruvchi  vakuolasi  va 
«ko’zchasi» (stigma) bo’ladi (9-rasm).
9-rasm. Volvoks aureus koloniyasining bir qismi 
t-koloniyaning vegetativ hujayralari; 2-tsitoplazmatik ko'prikcha; 
3-koloniyadagi eng yirik hujayralar bo’lib, ulaming taraqqiy etishi 
natijasida yangi qiz koloniyalar hosil bo'ladi.
Shuning  uchun  volvoks  tarkibidagi  individlaming  har  birini 
mustaqil  bir  hujayrali  organizmlar  deb  qarash  lozim.  Lekin 
bu  individlaming ko’pchiligi bo’linib ko’payish xususiyatiga 
ega emas,  ulami  volvoks  tarkibidagi  samotik hujayralar deb 
ataydilar.  Volvokslarda  ko’payish  xususiyatiga  ega  bo’lgan 
individlar  juda  oz,  atigi  4-10  boMishi  mumkin.  Bular  par- 
tenogonidiyalar  yoki  «ko’payuvchi  vegetativ  hujayralan>dir 
(10-rasm).
31
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

10-rasm. Volvoks-Volvox aureus ona koloniyasi ichidagi yosh 
koloniyalar
Ularda  hech  qanday  organoidlar  boMmaydi  va  faqat 
ko'payish  uchun  xizmat  qiiadi.  Koloniyadagi  ana  shu 
individlar  (partenogoniyalar)ning  bir  nechtaga  boMinishi 
natijasida  yangi  yosh  koloniya  hosil  bo'ladi.  Shuning  uchun 
volvokslar  ichida  («ona»  tarkibida)  bir  necha  yosh  («qiz») 
koloniyachalar bo’ladi.
Ishning  bajarUishi:  volvokslar  va  boshqa  kolonial 
xivchinli  suv  namunalaridan  buyum  oynasiga  bir  tomchi 
tomiziladi.  Dastlab  mikroskopni  kichik ob'ektivida ko’riladi. 
Bunda  koloniyalaming  umumiy  shakliga  va  harakat  qilish 
xususiyatiga  diqqat qilinadi.  Koloniya xivchinlarini  hilpillab 
turishi  tufayli  shar  hamma  vaqt  oldinga  yumalab  harakat 
qiladi.  Volvokslar  tanasi  ichidagi  yosh  koloniyalarni  topib, 
ularning tuzilishiga e'tibor bering.
Topshiriqlarga javob bering va bilimingizni baholang
1.  Ko’p  hujayrali  hayvonlar  evolyutsion  taraqqiyot  jara- 
yonida qaysi gmppa organizmlardan kelib chiqqan?
A.  Bulutlardan;  B.  Volvokslardan;  S.  Gidrasmonlardan; 
D. Bo’g’imoyoq!ilardan;
32
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2. 0 ’simliksimon xivchinlilar qanday oziqlanadi?
A. Geterotrof; B. Fotosintezda paramila sintezlaydi;
S. Fotosintezda glicogen sintezlaydi; D. Ko’pchiligi parazit;
3.  Evglenasimonlar  hujayralarining  kattalashmasdan  ketma- 
ket boMinishini ko’rsating?
A.  Palintomiya;  B.  Avtotomiya;  S.Gametogoniya;  D.  Shizo- 
goniya;
4.  Chuchuk  suvda  ko’p  uchrovchi  gonium  koloniyasida 
nechta ikki xivchinli hujayralar bo’ladi?
A.12; B. 20; S.16;  D.24;
5. Volvokslar qanday jinssiz ko’payadi?
A.  Hujayralar  ketma-ket  bo’linib  yosh  koloniyalar  hosil 
bo’ladi;  B.  Bo’yiga  bo’linib  volvokslar  hosil  bo’ladi;
5.  Ko’ndalangiga  bo'linib  yosh  koloniyalar  hosil  bo’ladi; 
D. Hujayralar jinssiz bo’linmaydi;
6.  Volvoks  koloniyasida  jinsiy  ko’payishda  qancha  hujay- 
ralar ishtirok etadi?
A.25-30 tuxum,  5-10 urug’  hujayralami hosil qiladi; B.15-25 
tuxum,  6-12  urug’  hujayralami  hosil  qiladi;  S.30-40  tuxum, 
10-20  urug’  hujayralami  hosil  qiladi;  D.20-35  tuxum,  20-25 
urug’ hujayralami hosil qiladi;
7.  Qaysi  evglenasimonlar  avlod  vakillari  xlorofilni  tamoman 
yo'qotib saprofit oziqlanadilar?
A.Fitomonada,  peranema;  B.Urseolus,  peranema;  S.Eudo- 
rina, volvoks; D.Pandorina, gonium;