O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti a. Sh. Xurramov umurtqasizlar zoologiyasidan

7-rasm. a) Evglena oksiuris - Euglena oxyuris, b) Yashil evglena- 
Euglena viridislarning tuzilishi
1-xivchin; 2-qisqaruvchi vakuolaning rezervuari; 3-qisqaruvchi vakuola;
4-x!orofill  donachalarini saqlovchi xromatoforalar; 5-yadro; 6-paramil 
donachalari; 7-ko’zcha (stigma).
Evglena  tanasining  oldingi 
uchida  harakatlanish 
organellasi  boMgan  bitta  xivchini  bor.  Xivchinning  asosida 
harakatni  bbshqaruvchi  kichik tanacha -   bazal  donacha joy- 
lashgan.  Unga  yaqin  joyda  yorugMikni  sezuvchi  qizil 
dog’simon «ko’zcha» -  stigma joylashgan.
Evglena protoplazmasining asosiy organoidlaridan yana 
biri  qisqaruvchi  vakuola  bo’lib,  atrofida  mayda  pufakchalar 
keltiruvchi  yoki  yig’uvchi  vakuolachalaming  boMishidir. 
Protoplazmadagi  suv va qoldiq  moddalar vakuolachalarga va 
undan 
qisqaruvchi 
vakuolaga 
quyiladi, 
u 
toMgach 
rezervuarga  va  rezervuarni  tashqi  muhit  bilan  bogMovchi 
naycha  orqali  tashqariga  chiqariladi.  qisqaruvchi  vakuola 
osmoregulyatsiya va ayirish vazifasini bajaradi.
Evglenaning  bitta  sharsimon  yadrosi  tanasining  o’rta 
qismidan biroz orqaroqda joylashgan.
Evglena  qorong’i  muhitga  tushsa,  xlorofill  pigmenti 
yemirilib  rangsizlanadi  va  saprofit  usulda  oziqlanishga
27
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o’tadi,  ya'ni  pellikula  orqali  suvda  erigan  tayyor  organik 
moddalarni  shimadi.  Demak,  yashil  evglena ikki  xil  avtotrof 
va  geterotrof  oziqlanish  xususiyatiga  ega.  Evglena  faqat 
jinssiz  ikkiga  bo’linish  yoMi  bilan  ko’payadi.  Bunda dastlab 
yadro  mitoz  usulida  ikkiga  boMinadi,  so’ngra  tanasi  oldingi 
tomondan  orqaga  qarab  asta-sekin  ajraladi.  Xivchini  yosh 
hujayralardan  biriga  o’tadi,  ikkinchisida  esa  yangidan  hosil 
boMadi.  Noqulay  sharoitda  xivchinini  tashlab  yumaloqlanadi 
va tana sirtiga pishiq  qobiq  ishlab chiqarib,  sista hosil  qiladi. 
KoMmak  va  boshqa  suvlarda  evglenasimonlardan  yana 
Euglena oxyuris,  E.acus,  E.grasillis,  E.phacus va boshqalami 
ko’rish mumkin.
Ishning 
bajarilishi: 
evglenani 
o’rganish 
uchun 
evglenali  suv  namunasidan  bir  tomchisini  buyum  oynasiga 
tomizib,  ustini qoplag’ich oyna bilan yoping.  Mikroskopning 
kichik  ob'ektivi  orqali  harakatini  kuzating.  So’ng  yaxshiroq 
ko’rish  uchun  katta  ob'ektivga  o’tkazing,  agar  buyum 
oynasida  suv  ko’p  boMsa uni  filtr qog’ozi  bilan kamaytiring. 
Evglena  harakat  qilgan  vaqtda  o’z  o’qi  atrofida  aylanadi. 
Mikroskopning  ko’rish  maydonchasi  biroz  qorong’ilashtirib 
yoki  bir  tomchi  yod  suyuqligi  tomizdirilsa,  evglenaning 
xivchinini  ko’rish  mumkin  (yod  ta'sirida  evglena  xivchini 
bo’kadi  va  yo’g’onroq  boMib  ko’rinadi).  Mikroskopdagi 
evglenaga  diqqat  bilan  qaralsa,  uning  qizil  «ko’zchasi» 
(stigma),  qisqaruvchi  va-kuolasi,  yadro,  xromotofora  va 
paramil  donachalarini  ko’rish  mumkin.  Evglenaning  tana 
qismlarini belgilang.
Topshiriqlarga javob bering va bilimingizni baholang
1.  Fitomastiginalar  kenja  sinfi  vakillari  qanday  xususiyati 
bo’yicha guruhlangan?
A.  Oziqlanishi;  B.  Harakat  a'zolari;  S.  Tashqi  ko’irinishi; 
D. Yashash muxiti;
2.  Sodda  hayvonlardan  qaysi  biri  avtotrof  organizmlar 
hisoblanadi?
28
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A.  Yashil  xivchinlilar;  B.  Infuzoriyalar;  S.  Koksidiyalar; 
D. Gregarinalar;
3.  Xlorofill  pigmenti  quyidagi  qaysi  sodda  hayvonda 
uchraydi?
A. Tufyelka da; B. Bezgak plazmodiyasida; 
S. Evglenasi- 
monlarda; D. Oddiy amyobada;
4.  Odatda  qanday  muhitda  bir  vaqtning  o’zida  evglenalar 
ham avtotrof  ham geterotrof oziqlanadilar?
A. Qorong’ulikda; B. Yorug’lik deyarli bo’lmaganda;
5.  YorugMik  juda  kam  boMganda;  D.  Organik  birikmalar 
bilan ifloslanganda;
5. Yashil  evglena qanday oziqlanadi?
A. QorongMda geterotrof; B. QorongMda avtotrof; S. Yorug’- 
likda geterotrof; D. YorugMikda avtotrof;
6. Yashil  evglena qanday ko’payadi?
A.  Vegetativ  hujayralar  ketma-ket  boMinadi;  B.  Bo’yiga 
ikkiga  boMinadi;  S.  Yangi  yosh  koloniyalar  hosil  boMadi; 
D. Eniga ikkiga boMinadi;
7. Xivchinning harakatlantiruvchi tanasi nima deyiladi?
A. Pellikula; B. Acrosoma; S. Xromotofora; D. Kinetosoma;
8. Xivchinlilar pellikulasining o ’ziga xos xususiyati?
A. Qattiq va elastik; B. Elastik va yumshoq; S. Egiluvchan va 
yumshoq; D. Egiluvchan va qattiq;
9.  Bir  vaqtning  o’zida  ikki  xil  yo’l  bilan  oziqlanishni 
ayting?
A. Saprofit; B. Avtotrof; S. Golofit; D. Miksotrof;