O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti a. Sh. Xurramov umurtqasizlar zoologiyasidan

11-rasm.Tripanosomaning tuzilishi (toshbaqa qonidagi) Trypanosoma
vittatac
1-kinetoplast; 2-yadro; 3-cho’ziluvchi membrana; 4-xivchin.
Uyqu  kasalini  keltirib  chiqaruvchi  tripanosoma  yovvoyi 
hayvonlardan antilopalar qonida yashaydi (12-rasm).
12-rasm. Trypanosomaning rivojlanish sikli 
1-tripanosomaning turii xil shakldagi ko’rinishlari; 2-tripanosomani 
yuqtiruvchisi-se-se pashshasi; 3-tripanosomaning umurtqali xo'jayinlari 
(odam va antilopalar).
35
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Se-Se  pashshasi  antilopalarning  qonini  so’rganda  parazit 
pashshaga  yuqadi.  Pashshalar  ichagida  tripanosoma  bo’yiga 
bo’linib  ko’payadi.  Keyinchalik  ular  pashshaning  so’lagiga 
va undan (suyuqlik bilan) xartumiga o’tadi.
Pashsha  odam  yoki  hayvonlarni  chaqqanda tripanosoma 
qonga  o’tadi  va  jinssiz  ko’payishini  davom  ettiradi. 
Antilopalar  kasallikning  tabiiy  manbai,  tse-tse  pashshasi  esa 
kasallik qo’zg’atuvchisining tarqatuvchisi hisoblanadi.
Leyshmaniyalar tuzilishi  va boshqa xususiyatlariga ko’ra 
tripanosomalarga  o’xshaydi.  Leyshmaniyalar  hujayrasining 
uzunligi  4-7  mkm  bo’lib,  odam  va  turli  hayvonlarda 
parazitlik qilib yashaydi (13-rasm).
13-rasm. Leyshmaniya-Leishmania tropicaning  rivojlanish sikli 
l-Ieyshmaniyaning xivchinsiz yumaloq shakli; 2-leyshmaniyaning xivchinli 
duksimon shakli; 3-iskabtopar; 4-odam va qum sichqoni.
Leyshmaniyaning  ikki  xil  shakli  bo’ladi:  xivchinli  va 
xivchinsiz.  Leyshmaniyalaming  ikki  turi  odamda  parazitlik 
qiladi.  Shulardan tropik leyshmaniya turi odamning yuz, qo’l
36
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va  oyoqlar  terisida  parazitlik  qilib  pendinka,  ya'ni 
pashshaxo’rda kasalligini keltirib chiqaradi.
Tabiatda  parazit  kemiruvchilar  (yumronqoziq,  kala- 
mushlar)  va  itlarda  parazitlik  qiladi.  Qon  so’ruvchi 
iskabtoparlar  hayvonlar  qonini  so’rganda  leyshmaniyani 
o’ziga  yuqtiradi.  Iskabtopar  pashshasi  ichagida  leyshma- 
niyaning  bo’linish  orqali  tezlikda  ko’payishi  natijasida 
xivchinli individlar hosil bo’ladi.
Iskabtoparlar 
leyshmaniyani 
odamlarga 
yuqtiradi. 
Bundan  tashqari  patogen  xivchinlilaming  lyambliya  va 
trixomonada kabi turlari ham odam va hayvonlarda parazitlik 
qiladi.
Ishning  bajarilishi:  tripanosomali  preparatlarning 
ustiga 
bir 
tomchi 
yog’och 
(kedr) 
yog’i 
tomizib, 
mikroskopning  imersion  ob'ektivi  (90x)  yordamida  ob'ektni 
topib,  uning  tuzilishini  o’rganing.  Preparatda  tripanosoma- 
ning  tanasi,  undagi  xivchin,  yadro  va  to’lqinsimon  pardani 
ko’rish  mumkin.  Leyshmaniyalami  ham  xuddi  shu  usulda 
o’rganing.
Topshiriqlarga javob bering va bilimingizni baholang
1.  Qaysi sodda hayvonda xivchinlar bo’ladi? 
A.Foraminiferada; B. Leyshmaniyada; S. Tufyelka da; 
D.Koksidiyada;
2.  “Pashshaxo’rda”  yarasini keltirib chiqaruvchi xivchinlini 
ko’rsating?
A.Leyshmaniya; B.Tripanazoma; S.Lyambliya; D.Trixo- 
monas;
3. Uyqu kasalligini  qo’zg’atuvchi xivchinlilar? 
A.Trypanosoma gambiense; B.Ceratium hirudinella; 
S.Euglena viridis; D. Nostiluca miliaris;
4. Quyidagi parazit sodda hayvonning qaysi biri tabiiy 
manbali kasalliklami vujudga keltiradi?
A.Tripanosomalar; B.Parazit amyobalar; S.Gregarinalar;
37
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

D. Parazit infuzoriyalar;
5.  Uyqu kasali tripanasomasi tabiatda qaysi hayvoniaming 
qonida uchraydi?
A.Sichqon;  B. Antilopa;  S. Otlar; D. Jirafa;
6. Tripanasoma parazitini tabiatda tarqatuvchisini aniqlang? 
A.Uy pashshasi;  B. Iskabtopar;  S. Se-Se pashshasi; D. So’- 
nalar;
7.  «Suv og’rig’i»  kasalligini keltiruvchi parazitni  aniqlang? 
A.Trypanasoma evansi;  B. Trypanasoma rhodesiese;
S. Trypanasoma vittatac; D. Trypanasoma equiperdum;
8. Qora mollarda parazitlik qiluvchi tripanasomaning 
tarqatuvchisini  aniqlang?
A.Uy pashshasi;  B. Iskabtopar;  S. Se-Se pashshasi;
D. So’nalar;
9. Hayvonlarda jinsiy aloqa  orqali o’tuvchi  tripanasomani 
aniqlang?
A.Trypanasoma evansi;  B. Trypanasoma rhodesiese;
S. Trypanasoma vittatac; D. Trypanasoma equiperdum;
10. Otlarda kuyikish kasalligini  qo’zg’atuvchi tripanasomani 
aniqlang?
A.Trypanasoma evansi;  B. Trypanasoma rhodesiese;
S. Trypanasoma vittatac; D. Trypanasoma equiperdum;
11.  Uyqu kasali tripanasomasi qayerda parazitlik qilib 
yashaydi?
A.Qon plazmasi va limfa suyuqligi;  B. Qon plazmasi va 
limfa tugunida;  S. 0 ’t yoMlari va ichakda; D.  Bosh miya va 
ichaklarda;
12. Odamda leyshmaniyaning necha turi parazitlik qiladi?
A. 4-turi;  B.  1-turi;  S. 2-turi; D. 3-turi;
13. Tabiatda leyshmaniyalar  qanday hayvonlarda parazitlik 
qiladi?
A.Ot va eshaklarda;  B. Kemiruvchi va itlarda;  S. Qushlar
38
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va itlarda; D. Kemiruvchi  va o’txo’r hayvonlarda;
14. Qo’l va oyoq terisida parazitiik qiluvchi leyshmaniyani 
ayting?
A.Leptomonas davidi;  B. Leishmania tropika;  S. Phlebo- 
tomus pappatasii; D. Leishmania donovani;
15. Leyshmaniyaning tabiiy manbaini aniqlang?
A.Burgalar;  B. Antilopalar;  S. Yumronqoziqlar; D. Ot va 
eshaklar;
16.  Kala-azar  ichki  leyshmaniyaniozni  keltirib chiqaruvchi 
parazitni  aniqlang?
A.Leptomonas davidi;  B. Leishmania tropika;  S. Phlebo- 
tomus pappata; D. Leishmania donovani;
17. Odamlarning jigari, talog’i va  limfa bezlaridagi 
leyshmaniyani aniqlang?
AXeptomonas davidi;  B. Leishmania tropika;  S. Phlebo- 
tomus pappatasii; D.  Leishmania donovani;