O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti a. Sh. Xurramov umurtqasizlar zoologiyasidan

67-rasm. Hasharotlarning nerv sistemasi 
A,B-Qo’nqiz, V-Chivin.
e)  Suvaraklar  ayrim  jinsli,  jinsiy  dimorfizm  yaxshi. 
namoyon  boMgan.  Urg’ochi  jinsiy  organlari  bir  juft 
tuxumdon,  tuxum  yo’li  va  qindan  iborat.  Qin  tashqariga 
jinsiy  teshik  bilan  ochiladi.  Erkaklik jinsiy  sistemasi  bir juft 
urug’don,  urug’  yoMi,  urug’  to’kuvchi  kanal  va  qo’shimcha 
bezdan  iborat.  Urg’ochi  va  erkak  jinsiy  teshiklari  anal 
teshigidan biroz pastroqda ochiladi (68-rasm).
184
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

68-rasm. Q ora suvarakning jinsiy sistemasi 
A-urg’ochi  suvarakning jinsiy  organlari:  1-tuxum  naylari;  2-tuxum  yo’li; 
3-urug’  qabul  qilgich;  4-qo’shimcha  bezlar;  B-erkak  suvarakning  jinsiy 
organlari:  1-urug’don;  2-urug’  yo’li;  3-urug’  kanali;  4,5,6-qo’shimcha 
bezlar.
Ishning  bajarilishi:  hasharotlaming  anatomiyasini 
o ’rganish  maqsadida  suvarakni  chap  qoMingizga  olib  qorin 
tomonini  pastga,  bosh  qismini  esa  oldingi  tomonga  qaratib 
ushlang.  So’ngra  ingichka  o’tkir  qaychi  bilan  tananing  ikki 
yon  tomonidan  boshgacha  uzunasiga  qirqib  borib,  oldingi 
ko’krakning  yuqori  teri  qoplag’ichini  ko’ndalangiga  kesing. 
Xuddi  shunday  suvarakning  ikkinchi  yon  tomonini  ham 
qirqing.  Keyin  suvarakning  qorin  qismini  pastga  qaratib 
vannachaga  joylashtiring.  To’g’nag’ichlar  bilan  bosh  va 
qorin  uchini  parafmga  mustahkam  sanchib  qo’ying.  So’ngra 
vannachaga suv quyib,  kesilgan xitin qoplag’ichining chetini 
pinset bilan ushlab, asta-sekin biroz ko’taring va xitinli yelka 
qoplamasi  bilan  birga  ajralib  ko’tarilayotgan  muskul  va 
traxeyalarni  qirqib  boring.  Tergit  ajratib  olinadi  va  ichki 
yuzasini  tashqariga qaratib  vannachaga to’g’nog’ichlar  bilan 
sanchiladi  va  suvarakning  ko’p  kamerali  yuragi  o’rganiladi. 
Qo’l  lupasi  yordamida  suvarak  ichagi  atrofidagi  traxeya 
naychalarini,  jir  (yog’)  tanachalarini  ko’ring.  Ovqat  hazm 
qilish  sistemasini  o’rganish  uchun  orqa  ichakning  kcyingi
185
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uchini qaychi  bilan qirqing va uni  qisqich bilan qisib  ushlab, 
biroz  ko’taring  va  ichakning  oldingi  qismini  ham  kesib, 
keyin  ichak  naychasining  boMimlarga  ajralishini  qo’l  lupasi 
yordamida  aniqlang.  0 ’rta  ichakning  boshlanish  joyidagi 
ko’r  o’simtalarga  e'tibor  bering.  Malpigi  naychalarini 
ichakdan  ajratib  olib,  bir  tomchi  suvli  buyum  oynasi  ustiga 
qo’yib,  mikroskopning  kichik  ob'ektivi  yoki  binokulyar 
orqali  kuzating.  Jinsiy  organlar sistemasini  qo’l  lupasi  orqali 
tekshiring.  Hazm  va jinsiy  organlarini  ajratib  olib,  ulaming 
ostida  joylashgan  qorin  nerv  zanjirini  qo’l  lupa  yordamida 
kuzating.
Topshiriqlarga javob bering va biiimingizni  baholang
1. Hasharotlami o'rganuvchi fan?
A.  Gerpitologiya;  B.  Entomologiya;  S.  Ixtiologiya;  D.  Aka- 
ralogiya;
2. Hasharotlar sinfi vakillari qancha?
A.  1,5 ming;  B.  100 ming;  S. 5 mln;  D. 5 mln;
3. Hasharotlar ayiruv organlari?
A.  Malpigi  naychalari;  B.  Metanefridiylar;  S.  Proto- 
nefridiylar; D. Maksillyar bezlar;
4.  Hasharotlar  o’rta  ichagidagi  peritrofik  membrana  nima 
vazifa bajaradi?
A.  Ichakni  yemirilishdan  saqlaydi;  B.  Oziqani  maydalaydi;
5.  Ferment  ishlab  chiqaradi;  D.  Ovqat  tarkibidagi  suvni 
shimadi;
5.  Hasharotlarda malpigi naylari qayerda joylashgan?
A.  0 ’rta  va  orqa  ichak  chegarasida;  B.  Oldingi  ichakda;
5. Oldingi va o’rta ichak chegarasida; D. Jig’ildonda;
6.  Hasharotlarni  quruqlikda  keng  tarqalishiga  sababchi  aso- 
siy faktor?
A. Qanotlari; B. Teri qoplamasi; S. Nerv sistemasi;
D. Murak-kab metamorfoz;
186
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

7. Hasharotlaming nafas olish a'zolari?
A. Traxeyaiar; B. Jabralar; S. 0 ’pka; D. Bo’lmaydi;
8. Hasharotlar tana qismlari qanday?
A.  Ko’kragi  va  qorinchasi  ajralgan;  B.  Bosh  va  oyoqiari 
ajralgan;  S.  Bosh  va  tana,  boshi;  D.  Bosh-ko’krak  va 
qorinchaga ajralgan;
9. Qanotli bo’g’imoyoqlilar?
A.  Hasharotlar;  B.  Kanalar;  S.  Qisqichbaqalar;  D.  0 ’rgim- 
chaklar;
10. Hashorotlarda necha juft oyoqlar bo'ladi?
A. 2; B. 3;  S. 4;  D. 8;
11.  Quyidagi  qaysi  bo'g'imoyoqlilarda  uch  juft  oyoqlar 
mavjud?
A.  O'rgimchaklar;  B.  Hasharotlar; 
S.  Qisqichbaqalar; 
D. Barchasida;
12. Hasharotlar qaysi organi orqali nafas oladi?
A. O'pka; B. Traxeya;  S. Burun orqali;  D. Barchasi;