O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti a. Sh. Xurramov umurtqasizlar zoologiyasidan

Ishning  mazmuni.  Chayonlar  issiqsevar  hayvonlar 
bo’lib, 
o’rgimchaksimonlar 
orasida 
eng 
yiriklaridir. 
Gavdasining  uzunligi  10  sm.gacha  yetadi  va  xitinli  qalqon 
bilan qoplangan. Tanasi boshko’krak va uzun bo’g’imli qorin 
qismlariga boMinadi (56-rasm).
163
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

56-rasm. Chayon-Buthns eupeus ning tuzilishi
A-orqa tomonidan, B-qorin tomonidan ko'rinishi:  1-boshko’krak; 2-xelisera; 
3-pedipalpa; 4-oyoq; 5-zahar bezi; 6-nayzasi; 7-orqaqorin; 8-old qorin; 
9-anal teshigi;  10-nafas teshigi;  11-taroqsimono’simta;  12-jinsiy qopqoq; 
VIII, XlX-qorin segmentlari.
Boshko’krakning  ustki  tomonida  bir juft katta murakkab 
ko’zIari,  yonida bir  qancha  sodda  oddiy  ko’zlari joylashgan. 
Boshko'krakda 6 juft o'simtalari bo’lib, birinchi segmentdagi 
o’simtalar  xeliseralar  deb  ataladi.  Xeliseralar  o’zgargan 
oyoqlar  bo’lib,  uch  bo’g’imdan  iborat.  Birinchi  bo'g'im 
qisqa  bo’lib,  qolgan  ikki  bo'gMmi  qisqich  hosil  qiladi. 
Xeliseralar yordamida chayonlar ovqatni maydalaydi. 
Boshko’krakning  ikkinchi  juft  o’simtasi  bu  pedipalplardir. 
Ularning  har  biri  6  ta  bo’g’imdan  iborat.  Pedipalplar  sezish 
organi  boMish  bilan  birga  oziq  moddalami  (hasharotlami) 
ushlash  va  og’izga  olib  kelish  vazifasini  ham  bajaradi. 
Chayonlarning  haqiqiy  yurish  oyoqlari  4  juft  bo’lib,  ular 
boshko’krakning  keyingi  to’rt  segmentida  joylashgan. 
Oyoqlar bo’g’imlarga boMingan  bo’lib, oxirgi  panjasi  uchida
166
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

juft timoqchalari bo’ladi.
Chayonning  qorin  bo’limi  12  ta  bo’g’imdan  tashkil 
topgan.  qorin  qismi  o’z  navbatida  ikkiga,  ya'ni  7  bo’g’imli 
keng  yoki  oldingi  va  5  bo’g’imli  tor  yoki  orqa  qorindan 
iborat.  Orqa  qorin  bo’g’imlari  bir-birlariga  harakatchan 
qo’shilgan,  shuning  uchun yelka 
tomoniga 
bemalol
qayriladi.  Orqa  (tor)  qorindagi  bo’g’imlarda  hech  qanday 
o ’simtalar  bo’lmaydi,  biroq  oxirgi  bo’g’imi  biroz  bo'rtib 
turadi.  Unda  zahar  ishlab  chiqariladigan  bezlar joylashgan. 
Bezning  yoMlari  nayza  yoki  nishtar  ichidan  tashqariga 
ochiladi.  Chayonlar  o’zlarini  himoya  qilish  va  g’animlarini 
tutishda  zaharidan  foydalanadilar.  Keng  qorinning  birinchi 
bo’g’imidan  (ventral)  jinsiy  teshik  qopqoqchalari,  ikkinchi 
segmentida  esa  taroqsimon o’simtalari  bo’ladi. 
Ulardan
keyingi  4  ta  segmentida  nafas  teshikchalari-stigmalar
joylashgan.
Ishning  bajarilishi:  fiksasiya  qilingan  chayonlami 
vannacha  yoki  Petri  kosachasiga  solib, yelka  tomonini qo’l 
lupasi  orqali  kuzatib, jufit  katta  ko’zlarini  va  yon  ko’zlarini 
toping. 
Xelisera, 
pedipalpa  va  yurish  oyoqlarining, 
tuzilishiga 
e'tibor  bering.  Tana  bo’limlarini 
aniqlang.
Chayonning  qorin  tomonini  ham  qo’l  lupasi  bilan  kuzating. 
Undagi jinsiy teshik qopqoqchalari, taroqsimon o’simtalar va 
stigmalarni  toping.  Tanasining  oxiridagi  nishlarga  e'tibor 
bering.  Chayonning  tashqi  tuzilishini  (yelka 
va  qorin 
tomondan) o’rganing.