O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti a. Sh. Xurramov umurtqasizlar zoologiyasidan

48-rasm. Tok shillig'ining tuzilishi
1-bosh;  2-lab  paypaslagichi;  3-ko’z  paypaslagichi;  4-ko’zi;  5-og’iz 
bo'shlig'i;  6-oyog'i;  7-jinsiy  teshik;  8-nafas  olish  teshigi;  9,13-chig’anoq; 
(9-cho’qqisi,  10,11-gajaklar,  12-og’izcha,  13-og’izchaqirrasi).
Ularning  chig’anog’i  bir  butun  va  o’ng  tomonga  spiral 
bo’raigan.  Har bir aylanmalar bir-biridan chok deb  ataluvchi 
yo’llar bilan  ajralib  turadi.  Chig’anoq  bo’shlig'iga kiradigan 
teshik  chig’anoq  og’zi  deb  ataladi.  Bu  teshikdan  chig’anoq 
boshi  va oyog’i  chiqib  turadi.  Chig’anoq  bo’shlig'ida  butun 
gavda  joylashgan.  Tok  shillig’ining  gavdasi  bosh,  ichki 
organlar  joylashgan  tana  va  muskulli  oyoq  qismlaridan 
iborat.  Bosh  qismida  og’iz  va  ikki  juft  paypaslagichlari 
joylashgan.  Ikkinchi juft paypaslagichlarining uchida bir juft 
ko’zlari  bo’ladi.  0 ’ng  tomonidagi  ko’z  paypaslagichining 
ostida jinsiy teshigi mavjud. Oyog’i keng va yassi, ovalsimon 
shaklda.  Mollyuska  oyoq  muskullarining  toTqinsimon 
qisqarishi  tufayli  sekin-asta  siljib  harakat  qiladi.  Oyog'ining 
ustida joylashgan  tanasi  spiral  shaklda  buralgan.  Tanasining 
pastki  tomoni  mantiya  burmalarini  hosil  qiladi.  Mantiya 
ostida mantiya bo’sh!ig'i joylashgan.
Mantiya  bo’shlig'iga  orqa  chiqaruv  teshigi  va  siydik 
yoTi  ochiladi.  Tok  shilligTning  ovqat  hazm  qilish  sistemasi 
ogTzdan  boshlanadi.  OgTz  bo’shlig’ida  xitindan  iborat 
arrasmon  tilcha  (radula)  boTib,  uning  yordamida  o’simlik 
barglarini  qirqib  ovqatlanadi.  OgTzdan keyin halqum,  undan 
keyin  qizilo’ngach  boshlanib,  kengaygan  jig’ildonni  hosil
144
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qiladi.  Jig’ildonning  orqa  qismi  torayib  borib,  jigar  bilan 
bogMangan  oshqozonga  ochiladi.  Oshqozondan  ozuqa jigar 
yo’li  orqali  jigarga  tushib  hazm  bo’ladi,  hazm  boMmagan 
qismi  yana  qaytadan  oshqozonga  tushadi  va  undan  orqa 
ichakka  chiqariladi.  Orqa  ichak  anal  teshigi  bilan  tugaydi. 
qon  aylanish  sistemasi  yurak  qorinchasi,  yurak  boMmasi  va 
yurak oldi  bo’shlig'idan iborat.  Ayiruv organlarini bitta katta 
buyrak  tashkil  qiladi.  Uning  yoMi  nafas  olish  teshigining 
yonida ochiladi. Nerv sistemasi tarqoq holda joylashgan besh 
juft nerv tugunidan iborat. Bir juft bosh nerv tuguni (tserebral 
gangliya),  bir  juft  ichki  organlar  nerv  tuguni  (vitseral 
gangliya),  bir juft oyoq  nerv tuguni (pedal gangliya), bir juft 
plevral  va  bir  juft  parietal  gangliyalardan  tuzilgan.  Nafas 
olish  organi-o’pka vazifasini  o’zgartirgan  mantiya  bo’shlig'i 
bajaradi.
Ishning  bajarilishi:  fiksasiya  qilingan  tok  shillig’ini 
shisha  plastinka  yoki  Petri  kosachasiga  solib,  asosiy 
organlari:  chig’anoq,  muskulli  oyoq,  paypaslagichlar,  ko’z- 
lar,  og’iz, jinsiy  teshik  va  boshqa  qismlarini  topib,  ulaming 
tuzilishiga  e'tiboringizni  qarating.  So’ngra  shilliqni  stol 
ustiga  qo’yib,  chig’anog’ini  ehtiyotlik  bilan  bolg’acha 
yordamida  urib  sindiring  va  maydalangan  chig’anoq 
boMaklarini  pinset yordamida olib tashlang.  Oyoq kafti  bilan 
vannachaga joylashtirib, ninalar bilan vannacha tubiga qadab 
ustidan  suv  quying.  So’ngra  qaychi  yordamida tanani  yorib 
ichki  organlarini  aniqlang.  Tirik  dala  shilling'ini  shisha 
boMakchalari  ustiga  qo’yib,  uning  harakatini  kuzating. 
Shishaning  ustida  siljib  ketayotgan  mollyuskaning  izida 
qolayotgan  shilimshiq  moddani  kuzating.  Shilliqqurtning 
paypaslagichlariga nina tegizib, ta'sirlanishiga e'tibor bering. 
Qo’1  lupasi  yordamida  paypaslagichlardagi  ko’zlami,  jinsiy 
va  nafas  olish  teshikchalarini  toping.  0 ’zbekistonda 
uchraydigan  chig’anoqli  shilliqlaming  vakillarini  ham 
o’rganing.
1 45
www.ziyouz.com kutubxonasi

---