O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti

1-jadval

Lizing va ijara, ular o’rtasidagi farqlar⁹²

№	Baholash ko’rsatkichlari	Munosabat turlari
		Prokat	Lizing
1	2	3	4
1	Ishlab chiqarish vositasiga bo‘lgan munosabat nuqtai- nazaridan	Foydalanish	Foydalanish Egalik qilish Qisman tasarruf qilish
2	Prokat ob‘ekti nuqtai- nazaridan	Xodim	Mulk
3	Resurslarga javobgar nuqtai nazaridan	Ma‘naviy va qisman moddiy	To‘la mulkiy javobgar
4	Motiv va rag‘bat nuqtai nazaridan	Birinchi navbatda fiziologik ehtiyojni qondirish	Shaxsiy salohiyatni ishga solish, ijtimoiy va intellektual ehtiyojni qondirish
5	Ishlab chiqarilgan mahsulot va daromadga bo‘lgan huquq nuqtai nazaridan	Mahsulot va daromadga korxonaning o‘zi xo‘jayinlik qiladi	Lizing oluvchi ya‘ni, foydalanuvchi ixtiyorida bo‘ladi
6	Tovar ishlab chiqaruvchining holati nuqtai nazaridan	Yollangan hodim	Tadbirkor mulk egasi
7	Bajaradigan funksiyasi nuqtai nazaridan	Ijrochilik	Ijrochilik Boshqaruvchanlik, ya‘ni tashabbuskorlik
8	Boshqarish usuli nuqtai- nazaridan	Asosan boshqarish ma‘muriy usuli	O‘z-o‘zini boshqarish Boshqarishning iqtisodiy usuli
9	Muvofiqlashtirish usuli nuqtai- nazaridan	Mehnat shartnomasiga	Mulkiy huquq Qarziy huquq Tijoriy huquq munosabatlari
10	Ish haqi darajasi	Mehnat shartnomasiga binoan	Lizing oluvchining qoldiq daromadiga binoan
11	Menejerlar bilan munosabat nuqtai - nazaridan	Ierarxik, yuqoridan pastga, pastdan yuqoriga	Shartnomaviy, hamkorlik
12	Tashkiliy nuqtai - nazaridan	Yollangan mehnat	Mustaqil tadbirkorlik faoliyati

Bu ijara turning xususiyati shundaki, aksariyat hollarda muddati belgilanmaydi yoki ijara
o‘ta qisqa muddatli bo‘ladi yoki iste‘molchi undan xohlagancha foydalanishi mumkin.
Lizing operatsiyalarining elementlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:

• 
  lizing ob‘ekti;
  
• 
  lizing sub‘ektlari;
  
• 
  lizing shartnomasining muddati;
  
• 
  lizing to‘lovlari;
  

⁹² Muallifning ilmiy tadqiqotlari asosida tayyorlangan.

• 
  lizing bo‘yicha ko‘rsatiladigan xizmatlar.
  

Lizing mohiyatini ochishda uning tarkibiy qismlari bo‘lmish lizing ob‘ekti va sub‘ektlariga ham aniqlik kiritib o‘tishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.
Lizing beruvchi, lizing oluvchi va sotuvchi lizing sub‘ektlaridir.

1-rasm. Lizing sub’ektlari⁹³.

Bunda:

• 
  Lizing beruvchi – li zing shartnomasi bo‘yicha lizing ob‘ektini keyinchalik lizing oluvchiga berish maqsadida mulk qilib sotib oladigan bank yoki lizing kompaniyasi yoxud ularning shu‘ba kompaniyalari (qonunchilik hujjatlari bo‘yicha lizing beruvchi bo‘lib nafaqat lizing kompaniyalari yoki banklar, balki har qanday yuridik va jismoniy shaxs ham lizing beruvchi bo‘lib maydonga chiqishi mumkin).
  
• 
  Lizing oluvchi – lizing shartnomasi bo‘yicha lizing ob‘ektiga vaqtinchalik egalik qilish va foydalanish uchun oladigan yuridik shaxs, yakka tartibdagi tadbirkor yoki jismoniy shaxslar.
  
• 
  Sotuvchi – lizing beruvchiga lizing ob‘ektini sotuvchi yuridik yoki jismoniy shaxslar.
  

Lizing ob‘ekti – iste‘mol qilinmaydigan va qonunchilik bilan ta‘qiqlanmagan tadbirkorlik faoliyatida qo‘llaniladigan har qanday buyumlar, barcha mulk majmualari, shu jumladan, korxona, binolar, inshootlar, uskunalar, transport vositalari hamda boshqa ko‘char va ko‘chmas mulk bo‘lishi mumkin. Muomaladan olingan yoki muomala doirasi chegalangan er uchastkalari va boshqa tabiat ob‘ektlari bo‘lishi mumkin emas.
Mazkur ta‘rifda lizing beruvchining lizing ob‘ektini oluvchiga vaqtinchalik foydalanishga to‘lash sharti yoki foyda olish maqsadida berishining belgilanishi lizingning tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘liqlik jihatiga ham e‘tibor qaratilgan yoki boshqacha qilib aytganda, lizing bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillaridan biri bo‘lgan foyda olish istagining mahsuli sifatida qaralgan.
Shu bilan birga, ushbu ta‘rifda lizing ob‘ektining lizing shartnomasi yakunlangandan so‘ng, kimning mulkiy tasarrufiga o‘tishi yoki lizing oluvchi mulkni o‘ziga sotib olishi mumkinligi ko‘rsatilmagan. Ushbu mezon lizing, ya‘ni moliyaviy ijaraning muhim atributlaridan biri ekanligi bois, bizning fikrimizcha, bu mazkur ta‘rifning sezilarli kamchiligidir.
O‘zbekiston Respublikasining lizing to‘g‘risidagi qonunida lizing shartnomasi hech bo‘lmaganda quyidagi shartlardan biriga javob berishi lozimligi aks etgan:

• 
  lizing shartnomasining muddati tugashi bilan lizing ob‘ekti lizing oluvchining mulkiga
  

o‘tadi;

• 
  lizing shartnomasi muddati lizing ob‘ekti xizmat muddatining sakson foizidan oshadi yoki
  

lizing ob‘ektining qoldiq qiymati lizing shartnomasi tugaganida uning boshlang‘ich qiymatining kamida yigirma foizini tashkil etadi;

• 
  lizing shartnomasining muddati tugagach, lizing oluvchi lizing ob‘ektini uning bozor qiymatidan past narxda evazini to‘lab sotib olish huquqiga ega bo‘ladi, bunda ana shu huquqni amalga oshirish kunidagi lizing ob‘ekti qiymati asos bo‘ladi;
  
• 
  lizing shartnomasi davrida uchun lizing to‘lovlarining umumiy summasi lizing ob‘ekti qiymatining to‘qson foizidan oshadi⁹⁴.
  

⁹³ Muallifning ilmiy tadqiqotlari asosida tayyorlangan.
⁹⁴ ―O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartishlar va qo’shimchalar kiritish to’g’risida‖gi O’zbekiston Respublikasining 447-II- sonli qonuni tahririda.
Shu tariqa, agar, misol uchun, taraflar shartnomada ob‘ektga mulk huquqi lizing shartnomasining muddati tugagach, lizing oluvchiga o‘tishini belgilagan bo‘lsalar, - birinchi tasniflash alomatiga rioya qilinadi va bunday bitim lizing bitimi sifatida qaraladi. Tegishincha, qolgan to‘rt alomatga rioya qilishga zarurat yo‘q – ulardan istalgan biri kifoyadir. Biroq, yuqorida ko‘rsatilgan alomatlardan birortasiga javob bermaydigan bitim lizing hisoblanmaydi.
Barcha mamlakatlarning amaliyotda keng tarqalgan lizing turlari bu moliyaviy va joriy ijara turlaridir. Moliyaviy ijara – bu lizing, oddiy, ya‘ni moliyaviy bo‘lmagan ijara esa joriy lizing deyiladi. Bugungi kunda ham amaliyotda lizing bitimlari yo lizing (moliyaviy ijara) yoki joriy lizing (oddiy ijara) shakli tuzilmoqda. Shu sababli lizingdan joriy lizingni farqini ajratish amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega. Shu sababli, ko‘pgina rivojlangan mamlakatlarda lizingning bu turlarini farqlash bo‘yicha o‘z ichki qonunchilik hujjatlariga tegishli me‘yorlar kiritilgan va shu me‘yorlar bo‘yicha lizing shartnomalari moliyaviy yoki joriy lizing sifatida tasniflanadi.
Lizingning asosiy funktsiyalarini quyidagi rasmda ko‘rishimiz mumkin.

Moliyaviy;

• 
  Lizing oluvchini zarur ishlab chiqarish
  

vositalari narxini to’laligic ha bir vaqtning o’zida to’lashdan ozod qilish;

• 
  Lizing oluvchiga uzoq muddatli kredit
  

berish.
Ishlab chiqarish;

• 
  ishlab chiqarish vazifalarini mulkdan vaqtinchalik foydalanish
  

hisobiga tezlik bilan hal qilish;

• 
  moddiy-texnik ta‘minotining samarali usuli;
  
• 
  FTT va eng yangi texnikalarga ega bo‘lish;
  

• 
  To‘liq to‘plamli lizing turli hil xizmatlar majmuasi
  

bilan amalga oshiriladi: texnik xizmat ko’rsatish; sug’urtalash, xom-ashyo bilan ta’minlash va hakozao
Soti sh;

• 
  Iste‘molchilar doirasini kengaytirish;
  
  • 
    Yangi sotuv bozorlarini egallash;
    
• 
  Lizing sohasiga u yoki bu mulkni sotib
  

olishga qodir bo’lmaganlar ni jalb qilish;

• 
  Yangi tovar yaratish, modifikatsiya.
  

2-rasm. Lizingni asosiy funktsiyalari⁹⁵.

Ba‘zi mutaxassislar lizingni joriy lizingdan farqini lizing shartnomasi davomida lizing ob‘ekti bo‘yicha vujudga keladigan barcha moliyaviy mas‘uliyat va risklar kimning zimmasiga yuklanishiga qarab aniqlashni taklif etishgan.
Ushbu masala bo‘yicha bir qarorga kelmaslik lizingni xalqaro munosabatlarda qo‘llashda katta muammolarni vujudga keltirib, uning rivojlanishiga to‘sqinlik qila boshladi. Ayniqsa, lizing kimning balansida hisobga olinishi, soliq majburiyatlari kimning zimmasida bo‘lishi va moliyaviy hisobotlarda qanday aks ettirilishi masalalari xalqaro moliyaviy tashkilotlarning diqqat e‘tiborini tortdi. Natijada, jahon iqtisodchilari tomonidan lizingni tasniflashning asosiy qoidalarini ishlab chiqish zaruriyati tug‘ildi.
Oxirgi 15 yilda rivojlangan mamlakatlarda lizing operatsiyalarining hajmi 5 marta oshgan va ularning 30 foizdan ortiq investitsiyasi lizing orqali amalga oshirilayotganligi to‘g‘risida aytib o‘tgan edik. Bu ma‘lumotlar shuni ko‘rsatib turibdiki, lizing dunyodagi barcha mamlakatlar

iqtisodiyotida muhim o‘rin egallagan va bugungi kunda ham ushbu moliyaviy munosabatlarni rivojlantirishga alohida e‘tibor berib kelinmoqda.



⁹⁵ Muallifning ilmiy tadqiqotlari asosida tayyorlangan.

2.