O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti biologiya kafedrasi

Protoplast fizik xususiyatlariga ko’ra ko’p holatli kolloid eritma hisoblanadi. Protoplast shilimshiq 
tuxum oqsiliga o’xshab ketadi. U, odatda dispers muhitli suvdan iborat gidrozol kolloid sistemadir. 
 
Hujayrani  o’rganish  borasidagi  ana  shunday  yutuqlardan  biri  sitoplazmaning  parda 
tuzilishidir.  Demak,  sitoplazma  fosfolipidlar  va  oqsillardan  iborat  yupqa  (4–10  nm)  pardasimon 
tuzilishga ega. Lipidlarning molekulasi pardaning tuzilish asosini tashkil etadi. 
Lipidlar gidrofob va gidrofil tomonlarga ega bo’lgan qo’sh qavat parda hosil qilib ular orasida oqsil 
molekulalari joylashadi. 
O’simlik  hujayrasining  sitoplazmasida  uchta  qavat  ajratiladi:  plazmalemma,  mezoplazma  va 
tonoplastlar.  Plazmalemma  hujayra  qobig’i  ostida  joylashgan  sitoplazmaning  tashqi  qavati 
hisoblanadi.  Tonoplast  -  sitoplazmadan  vakuol  ichki  borlig’ini  chegaralovchi  ichki  qavatidir. 
Sitoplazmaning  asosini  mezoplazma,  ya’ni  o’rta  qavat  tashkil  etadi.  Chegaralovchi  qavatlar 
sitoplazmaga tashqi muhitdan molekula va ionlarni kirishi yoki chiqishini idora etadi. 
Hujayrada  moddalar  almashinuvi  natijasida  to’plangan  suvda  eruvchan  ergastik  moddalar 
sitoplazma bilan aralashmay alohida tomchilar holida to’planadi. Hujayraning yoshi ulg’ayishi bilan 
birga  ular  bir–birlari  bilan  qo’shilib  hujayra  shirasi  deb  atalgan  eritmani  tashkil  etadi.  Hujayra 
shirasi  sitoplazmaning  ichki  pardasi  hisoblangan  tonoplast  bilan  chegarlangan  bo’ladi.  Ko’pchilik 
yuksak o’simliklarni voyaga yetgan hujayralari uchun markaziy vakuolarning bo’lishi xarakterlidir. 
-rasm.  O’simlik  hujayrasi.  1-yadrochalar; 
2-yadro; 
3-vakuola; 
4-tsitoplazma 
tortmalari;  5-  plastida;  6-xujayra  qobig’i; 
7-tsitoplazma. 

---

 
19 
U  ancha  yirik  bo’lib,  hujayraning  70–90%  hajmini  egallaydi,  hujayraning  protoplasti  barcha 
organellalari  bilan  birga  uning  qobig’i  ostida  joylashadi.  Hujayra  qobig’i  ostida  joylashgan 
prostoplastda ham odatda mayda sitoplazmatik vakuolalar uchraydi. 
Hujayra  shirasining  kimyoviy  tarkibi  va  kontsentratsiyasi  ham  o’zgaruvchan.  Hujayra  shirasining 
keng  tarqalangan  moddalaridan  biri  shakarlardir.  Ular  saxaroza,  glyukoza  va  fruktozalar  shaklida 
uchraydi. Shakar moddalar hujayrada g’alamangan holda hujayra uchun muhim oziq modda sifatida 
xizmat  qiladi.  Glyukoza  va  fruktozalar  asosan  sersuv  etdor  mevalarda  ko’p  miqdorda  to’planadi. 
Yetilayotgan  urug’  hujayralari  vakuolalarida  ko’p  miqdorda  kolloid  holdagi  oqsillar  to’planadi. 
Shuning uchun ham  ularni oqsilli  vakuolalar deyiladi.  Hujayra shirasi  organik  kislotalardan  olma, 
limon,  qahbaro  kislotlari  va  oksidlar  ko’proq  uchraydi.  Ular  xom  mevalarda  kuzatilib,  mevaga 
nordon  maza beradi. Mevalar  yetilganda  organik  kislotalar  nafas  olish  uchun sarf  bo’lib ketadi va 
mevaning nordonlik mazasi yo’qoladi. 
Hujayra  shirasi  tarkibiga  ko’pincha  oshlovchi  moddalar  –  tanin  ham  kiradi.  Bular  azotsiz  siklik 
birikmalar hisoblanib, burushtiruvchi xususiyatga ega.