O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti biologiya kafedrasi

Vakuolalar  hujayraning  osmotik  hodisasida  muhim  rol  o’ynaydi.  Hujayra  shirasida  erigan 
molekulalar  va  ionlar  to’xtovsiz  harakatda  bo’ladi.  Shuning  uchun  ular  sitoplazma  va  hujayra 
qobig’iga  ma’lum  bosim  hosil  qilgan  holda  ta’sir  etadi.  Buni  osmotik  bosim  deb  ataladi.  Uning 
kuchi  hujayra  shirasining  kontsentratsiyasiga  bog’liq..  Hujayra  qobig’ining  unga  qarshi 
qo’rsatadigan  kuchi  turgor  bosim  deyiladi.  Osmotik  va  turgor  bosimlarning  o’zaro  nisbati 
hujayraning shimish kuchini belgilaydi. U quyidagi formula bilan ifodalanadi:   S = P – T;   
bunda S – hujayraning shimish kuchi; P – osmotik bosim; T – turgor bosim. 
Bu  ko’rsatkichlar  hujayraning  fiziologik  holatiga  qarab  o’zgarib  turadi.  Vakuolaning  hujayra 
osmotik  jarayonlardagi  roli  va  sitoplazmaning  ba’zi  bir  fizik  xususiyatlari,  plazmoliz  hodisasida 
ko’rinadi.  Plazmoliz  –  vakuolalarning  o’zidan  suv  yo’qotishi  natijasida  hujayra  qobig’idan 
sitoplazmaning  qochishidir.  Plazmoliz  hujayrani  biror  gipertonik  eritmaga  tushirganda  kuzatiladi. 
Buning  uchun  saxaroza,  glitserin,  kaliy  nitrat  tuzi  eritmasi  va  boshqalardan  foydalaniladi, 
plazmolitiklar deb shularga aytiladi. 
Sitoplazma faqat suvni o’tkazadi. Plazmolitiklarning molekulalarini o’tkazmaydi. Osmos qonuniga 
ko’ra  tashqaridagi  gipertonik  eritma  vakuoladan  suvni  “so’rib”  oladi.  Natijada  uning  hajmi 
qisqaradi.  Uning ketidan  elastik  holdagi  sitoplazma  ham  qisqiradi.  Plazmoliz hujayra  shirasi  bilan 
tashqaridagi  eritma  kontsentratsiyalarnig    tenglashishiga  qadar  davom  etadi.  Plazmoliz  jarayoni 
sekin  borganda  uning  burchaklaridan  boshlanadi  va  bu  boshlang’ich  holat  burchakli  plazmoliz 
deyiladi.  Keyinchalik  botiq  va  oxirida  qabariq  plazmolizlar  kelib  chiqadi.  Tez  sodir  bo’lgan 
qovushqoq  sitoplazmadagi  plazmoliz  changak  ko’rinishida  bo’ladi.  Plazmoliz  holiga  o’tgan 
hujayralar  tiriklik  xususiyatini  saqlab  qoladi.  Bunday  hujayralar  gipotonik  eritmaga  tushirilsa, 
avvalgi  holatiga  qaytishi,  ya’ni  deplazmoliz  hodisasi  ro’y  beradi.Hujayranig  tugror  holatini 
yo’qotishi  o’simlikning  so’lishiga  olib  keladi.  O’silikda  suv  tanqisligi  natijasida  hujayralarning 
nozik qobig’i burishadi va shu vaqtda protoplast ham burmali ko’rinishni oladi.