O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti biologiya kafedrasi

-rasm. Golji apparati. 1. Shoxlanib ketgan kanalchalar; 2. Sisternalar; 3. Medial bo’limning 
kanallari; 4. Trans bo’limning kengaygan sisternalari. 
 
Har  bir  diktiosoma  murakkab  parda  sistemasidan  iborat.  U  asosan  uchta  qismdan  tuzilgan:  bir  – 
birlariga nisbatan parallel joylashgan yassi sisternlar, ularni bog’lab turuvchi (zich to’r hosil qilgan 
holda) naychalardan hamda pufakchalardan tashkil topadi. Diktiosomalarning vazifasi sisternalarda 
suv,  shakar  moddalar,  efir  moylari  va  shilimshiq  moddalarni  to’plash  va  ularni  keyinchalik 
hujayradan  chiqarish,  hujayra  qobig’ining  shakllanishi,  plazmodesmaning  yangi  qismlarini  hosil 
bo’lishi, shuningdek vakuolalarni kelib chiqishda muhim rol o’ynaydi. 
Plastidalar.  Plastida  avtotrof  o’simliklar  hujayrasi  uchun  xos  organelladir.  Bakteriyalar, 
shilimshiqlar  va  zamburug’larning  hujayralarida  bo’lmaydi.  Plastidalar  sitoplazmadagi  organoid 
hisoblanib,    faqat  yashil  o’simliklar  hujayralarida  uchraydi.  Plastidalarda  uglevodlar,  oqsillar  va 
moylarning  to’plash  jarayonlari    boradi.  Plastidalar  tarkibidagi  pigmenti  va  bajaradigan  hayotiy 
vazifasiga  ko’ra  uch  turga  ajratiladi:  yashil  plastidalar  –  xloroplastlar,  sariq,  to’q  sariq;  qizil 
plastidalar – xromoplastlar, rangsiz plastidalar – leykoplastlar. 
Elektron  mikroskoplar  kashf  etilgandan  keyin  olib  borilgan  tekshirishlarda  xloroplastlarning 
nihoyatda  murakkab  tuzilishga  ega  ekanligi  aniqlandi.  Ular  tashqi  tomonidan  qo’shqavat  parda 
bilan  o’ralgan  bo’lib,  pardalarda  mayda  teshiklar  bo’ladi.  Ular  yordamida  xloroplastlar 
sitoplazmadagi  endoplazmatik  to’r  bilan  bog’lanishda  bo’ladi.  Parda  ostida  rangsiz  modda,  ya’ni 

---

 
21 
asos  yoki  matriks,  unda  esa  ichki  membranalar  sistemasi  hisoblangan  plastinkalar  –  lamellalar 
yotadi.  Lamellalar  ba’zi  joylarda  diksimon  yopiq  qopchalar  –  tilakoidar  hosil  qiladi.  Ular  zich 
ustunlar  ko’rinishda  bo’lib,  granalar  (qirralar  deyiladi).  Xloroplastlarning  tuzilishi  hujayraning 
o’sishi  bilan  o’zgarib  boradi.  Qari  hujayralarda  ular  yemiriladi.  Xloroplastlarning  asosiy  vazifasi 
fotosintez jarayonini amalga  oshirishdir. 
Xromoplastlar  –  sariq,  to’q  sariq,  qizil  rangi  plastidalardir.  Ularning  rangini  ksantofill,  karotin, 
likopin  va  boshqa  karotinoidlar  guruxiga  kiruvchi  pigmentlarbelgilab  beradi.  Xromoplastlar 
yetilgan mevalarda (na’matak, do’lana, qizil garmdori, tarvuz, pomidor va boshqalar), ba’zi gultoj-
barglarda  (sariq  atirgul,  ayiqtovon,  nasturtsiya,  sariq  gulli  xrizantema,  lolalar)  va  sabzi  kabi 
ildizmevalarda  uchraydi.  Xromoplastlar,  sitoplazmadagi  almashinuv  jarayonlarda  faol  ishtirok 
etadi. 
Leykoplastlar  tarkibida  pigment  saqlamaydigan  plastidalardir.  Leykoplastlarning  asosiy  vazifasi 
oziqa moddalar to’plashdan iborat bo’lib, ularda kraxmal, oqsil va moylar to’planadi.