O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti biologiya kafedrasi

Vazifa: Quyidagi topshiriqni bajaring va jadvalni to’ldiring. 
1-  guruhga. Assesment metodi 
2-  guruhga. Baliq skeleti metodi 
3- guruhga. BBB metodi 
Bilaman 
Bildim 
(mavzudan olingan yangi 
ma’lumotlar) 
Bilishni istayman 
(qiziqtirgan savollar) 
 
 
 
 
AMALIY MASHG’ULOT 
6-mavzu:  Birlamchi mexanik to’qimalar. Kollenxima kartoshka bargi bandida, sklerenxima 
kanop poyasidagi tolalari, skleroidlar  nok mevasidagi tosh hujayralar  (2-soat). 
 
Kerakli asbob va materiallar:   mikroskop, buyum va koplagich oyna, shisha tayokcha, suvdon, 
glitserin,  ok sho’ra o’simligiiing fiksirlangan poyasi,  fiksirlangan nok mevasi,  floroglyutsin, tayer 
preparatlar, kontsentratlangan xlorid kislota. 
Ishni  bajarish  tartibi.  Mexanik      tukima  usimliklar  organining  armaturasi  (skeleti)  bulib  ularin 
mustaxkam  tutib  turadi.  Usimliklar  tanasida  shox,  barg,  gul,  meva  va  shunga  uxshash  organlarni 
ushlab turish uchun mustaxkamlik tugdiradi va xar kanday mexanik ta’sirga (shamol, kalin korga) 
karshilik  kursata  oladi.  Mexanik  tuqima  3  xil  buladi:  kollenxima,  sklerenxima  va  sklereid  tukima 
buladi. Kollenxima chuzik silindirsimon xujayralardan tuzilgan. Xujayralarda  sitoplazma, yadro va 
yashil  plastidalar  buladi.  Xujaira  pusti  sellyulozadan  iborat  bulib,  notekis  kalinlashgan, 

---

 
96 
kalinlanishiga  kura,  kollenxima  burchakli  va  plastinkali  buladi.  Burchakli  kollenximada  xujayra 
pustiiing  burchaklarigina  kalinlashgan  buladi.  Agar  xujayra  pustiiing  tangental  yuzasi  kalinlashib, 
radial  pust  kalinlashmagan  bulsa,  bunday  kollenxima  plastinkali  buladi.  Sklerenxima  kalin  pustli 
ulik  parenxima  xujayralardan  tuzilgan.  xujayralarning  pusti  pishik  va  elastik  bulib,  bir  tekisda 
kalinlashgan va yogochlashganligi bilan fark kiladi. Sklerenxima pishikligi jixatidan pulatga yakin 
turadi.  U  kelib  chikishiga  kura,  birlamchi  va  ikkilamchi  buladi.  Birlamchi  sklerenxima  birlamchi 
pustlokda  joylashgan  va  birlamchi  meristema-peritsikldan xosil  buladi.  Peritsikl  bir  kator  tirik  pa-
renxima  xujayralardan  iborat  bulib,  birlamchi  pustlok,  va  utkazuvchi  tukimalar  oraligida 
joylashgan.  Peritsikl  xujayralarining  bulinishidan  xosil  bulgan  sklerenxima  xujayralari  peritsikl 
tolalari  deyiladi.  Peritsikl  tolalari  poyada  tup-tup  (masalan,  kungabokarda)  yeki  xalka  shaklida 
joylashadi. Ikkilamchi sklerenxima ikkilamchi meristemadan xosil buladi, bularga ikkilamchi lub va 
yogochlik tolalari kiradi. 
Lub  tolalari  zich  joylashgan,  uchli,  ulik  tolasimon  xujayralar  bulib,  lub  tukimalar  oraligida 
joylashgan. Lub tolalarining uzunligi usimlikning turiga karab xar xil buladi. Masalan, zigir, kanop 
tolalari 40 mm, kichitkiutniki 80 mm keladi. Birlamchi lub tolalari xujayrasining pusti sellyulozali, 
ikkilamchi  lub  tolalari  xujayrasiniki  yogochlashgan  bulib,  usimliklarniig  ikkilamchi  lub 
tukimalarida  joylashgan,  bu  tukimalarni  mustaxkam  tutib  turadi.  Sklereidlar  ya’ni  toshsimon 
xujairalar  zich  joylashgan  ulik  parenxima  xujayralardan  tuzilgan.  Xujayralarning  pusti  juda 
kalinlashgan.  Shunga  kura,  undagi  teshikchalar  tarmoklangan  va  kanalchalar  kurinishida  buladi. 
Sklereidlar  usimliklarning  poya,  barg  va  mevalarida  uchraydi,  ayniksa  nok,  bexi  etida  kup 
tuplanadi. Urik, olxuri, olcha danagining (endokarp) puchogi toshsimon tukimadan tuzilgan. 
 Kollenximaning  tuzilishini  urganish  uchun  ok  shura  poyasidan  yupka  kundalang  kesik  tayyorlab, 
buyum oynasidagi glitserin tomizilgan suvga solinadi va ustiga koplagich oyna yopib mikroskopda 
karaladi.  Koplagich  tukima  -  epidermadan  sung  joylashgan,  sitoplazma  va  yashil  plastidaga  ega 
bulgan  xujairalar  kollenximadir.  Xujayra  pustining  burchaklari  kalinlashgan,  shunga  kura, 
kundalang  kesigida  xujayralar  4-5  burchakli  bulib  kurinadi.  2.  Makkajuxorining  kundalang 
kesigidan  tayyorlangan  preparat  mikroskopda  karaladi.  Koplovchi  tukimadan  keyin  joylashgan 
kalin  kobikli,  kup  kirrali  zich  joylashgan  kizil  rangdagi  tukimalar  kurinadi.  Ular  sklerenximadir. 
Poyaning buyiga kesigidan sklerenxima xujayralari chuzik, uchli kurinadi. Xujayralarning pusti bir 
tekis  kalinlashgan,  ichida  protoplasti  bulmaydi.  3.  Sklereidning  tuzilishini  kuzatish  uchun  nok 
etidan  yupka  kesik  tayyorlab,  buyum  oynasiga  kuyib,  shisha  tayokcha  bilan  eziladi.  Ustiga 
floroglyutsin  va  1-2  tomchi  HCI  tomizib,  mikroskopning  kichik  ob’ektivida  karalganda,  rangsiz 
parenxima  xujairalar  oraligida  kalin,  kizil  pustli  zich  joylashgan  sklereid  xujairalar  tuplami 
kurinadi. Bu xujayralarni urab turgan chuzik, rangsiz xujairalar nok eti xujayralaridir.