O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti biologiya kafedrasi


Barglarning  shakl  o’zgarishlari  (metamorfozi)



Download 3,95 Mb.
Pdf ko'rish
bet102/260
Sana31.12.2021
Hajmi3,95 Mb.
#200446
1   ...   98   99   100   101   102   103   104   105   ...   260
Bog'liq
botanika

Barglarning  shakl  o’zgarishlari  (metamorfozi).  Barglarni  shakl  o’zgarishlari  tabiatda  tez-tez 
uchrab  turadigan  jarayondir.  Barglar  jingalak  (rus  nuxati,  burchoq),  tikon  (kaktus),  fillodiya 
(Avstraliya akatsiyasi), tangachasimon va boshqalar. Barglarning shakl o’zgarishi ularning suv kam 
bug’latishiga moslashganligidadir. Ko’pchilik o’simliklarning barglarining uchki qismi jingalaklar 
hosil  qilib,  atrofdagi  narsalarga  ilashib  ingichka  poyasini  ko’taradi.  Ba’zi  o’simliklarning  barg 
uchlari tikonga aylanib o’zini himoya qiladi (zirik). Ba’zi o’simliklarning barg bandi kengayib suv 
tanqis  yillari  o’zini  qurib  qolishidan  saqlaydi  (akatsiyaning  ba’zi  bir  turlari).  Cho’l  adirlarda 
o’sadigan  ba’zi  o’simliklarning  barglari  qisqarib  tangacha  barglarga  aylanib  qolgan,  o’simlik 
bargsiz kabi ko’rinadi (efedra, anabazis). 
Odatdagi tuzilishli to’liq barg barg  yaprog’i, barg bandi va  yonbargchalardan tashkil tongan.  Barg 
yaporg’ining shakli nihoyatda xilma – xildir, u dumaloq , tuxumsimon, nashtarsimon, uchburchak, 
buyraksimon, 
o’qyoysimon,  ninasimon,  tasmansimon,  teskari  tuxumsimon,  ovalsimon, 
tangachasimon  va  boshqa  shakllarda  bo’lishi  mumkin.  Barglar  chekkasining  tuzilish  xarakteriga 
ko’ra  tekis  qirrali  barg  va  o’yniqli  barglar  ajratiladi.  Agar  bargning  qirrasi  butun  bo’lsa  (siren, 
loviya,  pista)  tekis  chetli  barg  deyiladi.  Agarda  bargning  chekkasi  kertikli  bo’lsa  qirrali  barg 
deyiladi. 
Barg  yaprog’ining  chekka  qirralarining  shakliga  qo’ra  ular  bir  necha  xilga  ajratiladi:  oddiy 
tishsimon yoki qo’sh tishsimon; arrasimon yoki qo’sh arrasimon; to’garaksimon; o’ysimon. 
Yaprog’ining tuzilishiga ko’ra oddiy va murakkab barglar farq qilinadi. Agarda barg bandida faqat 
bitta  barg  bo’lsa,  unga  oddiy  barg  deyiladi.  Bandsiz  barglar  ham  oddiy  barg  deb  yuritiladi. 
Murakkab  barglarda  barglar  birnecha  sondagi  yapoqchalardan  iborat  bo’lib,  ular  qisqa  bandlar 
yordamida  umumiy  barg  bandiga  birikkan  bo’ladi.  Barglar  kertigining  qirqilish  darajasiga  qarab 
kertiksiz, bo’laklarga bo’lingan, bo’laklarga chuqur bo’lingan va qirqma barglar farq qilinadi. Turli 
o’simlik barglarining segmentlari soni va joylanish xarakteri hamda shakllariga qarab bir–birlaridan 
farq  qiladi.  Shuning  uchun  ham  ular  uch  bo’lakli  (o’rmalovchi,  ayiqtovonda),  patsimon 
(valerianada) va panjasimon (zaharli ayiqtovonda) barglarda ajratiladi. 
Yaproqlarining soni va joylashish xarakteriga ko’ra  uch  bargli panjasimon  va patsimon murakkab 
barglar  farq  qilinadi.  Barg  yaprog’ida  tomirlar  turli  shaklda  joylashishi  mumkin.  Shuning  uchun 
ham  oddiy  (ninabarglilarda),  dixotomik  (ginko  bargi),  parallel,  yoysimon  va  to’rsimon 
tomirlanishlar  farq  qilinadi.  To’rsimon  tomirlanishning  patsimon  (olma,  nok  barglarida)  va 
panjasimon  (zarangda)  ko’rinishlari  mavjud.  Parallel  va  yoysimon  tomirlanishlar  aksariyat  bir 
pallali o’simlik barglarida kuzatilib, ikki pallali o’simliklarda esa ko’pincha patsimon, panjasimon 


 
54 
yoki  to’rsimon  tomirlanishlar  uchraydi.  Tomirlarning  vazifasi  suv  va  unda  erigan  mineral  hamda 
oziq  moddalarni  poyadan  barglarga  yoki    aksincha,  barglardan  poyaga  o’tkazishdan  iboratdir. 
Bundan  tashqari  u  bargga  tayanch  mustahkamlik  beradi  va  turli  tashqi  mexanik  ta’sirlardan 
(yomg’ir, do’l va boshqalardan) muhofaza qiladi. 
Ko’pchilik o’simliklarning bargi poyaga bandi  yordamida birikadi. Bunday barglar bandli barglar 
deyiladi. U nisbatan uzun (tog’terakda) yoki qisqa (tollarda) bo’lishi mumkin. Barg bandi mexanik 
tayanch vazifasini bajarishdan tashqari interkalar o’sish xususiyatini uzoq vaqt saqlab qoladi, barg 
yaprog’ini yorug’lakka tug’rilab turadi.  
Ko’pchilik  o’simliklarda  barg  bandi  asosida  maxsus  o’simtalar  bo’ladi.  Bu  o’simtalar 
yonbargchalar deb atalib, ularning shakli, o’lchami va vazifalari turli o’simliklarda turlicha bo’ladi. 
Shakl  jihatidan  mazkur  bargchalar    tuksimon,  pardasimon,  tangachasimon  va    tikansimon 
ko’rinishlarda  uchraydi.  Yonbargchalar  odatda  ikki  pallalio’simliklar  uchun  xosdir.  Poya  va 
ildizlardan farq qilib barg dorzoventral tuzilishida bo’ladi. 
Epiderma bargning qoplovchi to’qimasi hisoblanib, u transpiratsiya va gaz  almashinuvi boshqaradi. 
Hamma  o’simlik  barglarining  ustki  epidermasi  kutikula  qavati  bilan  qoplangan.  Bu  hol  ayniqsa 
qurg’oqchil  sharoitda  o’suvchi  o’simliklar  bargida  yaxshi  ifodalangan,  ya’ni  epiderma 
hujayralarning tashqi tomoni kutinlashgan va uning ustidagi kutikula qavati ham juda qalin bo’ladi. 
Barg etini ko’pchilik hollarda mezofill deyilib, uning hujayralari o’lchami va shakliga ko’ra turli xil 
bo’ladi.  Ko’pchilik  o’simliklarda  ular  o’zaro  zich  joylashgan  hujayralarning    bir  necha  qavatidan 
iborat.  Ular  barg  yuzasiga  perpendikulyar  joylashib,  polisad  yoki  ustunsimon  parenxima  deb 
ataladi.  Ularning  hujay-ralarida  juda  ko’plab  xloroplastlar  bo’ladi.  Ustunsimon  parenxima  ostida 
tarkibida  xloroplastlari  kam  bo’lgan  noto’g’ri  shaklli  hujayralardan  iborat  g’ovak  to’qima 
joylashadi.  Uning  hujayralararo  bo’shlig’i  keng  bo’ladi,  ayniqsa  ular  suv  o’simliklarida  kup 
uchraydi  va  bu  o’simliklar  bargini  suv  yuzida  suzib  yurishiga  yordam  beradi.  Barg  etini  tashkil 
etuvchi  bu  ikkala  to’qima  assimilyatsiya  vazifasini  bajaradi  va  shu  sababli  assimilyatsion  to’qima 
deb  ataladi.  Serquyosh  sharoitda  o’simliklarda  mezofill  hujayralarning  aksariyati  cho’ziq  shaklda 
bo’lib,  ular  ustunsimon  parenximani  hosil  qiladi.  Salqin  joylarda  o’sadigan  o’simliklarda  esa  bu 
to’qima  mutlaqo  bo’lmaydi  yoki  kam  uchraydi.  Bu  holni  hatto  bitta  daraxtning  turli  shoxlaridagi 
bargida ham kuzatish mumkin. Xususan, ustunsimon parenxima janub tomondagi barglarda yaxshi 
rivojlanib  shimol  tomondagilarida  sust  ifodalangan  bo’ladi.  Buning  sababi  shuki,  ustunsimon 
to’qimaning  hujayralari  yorug’lik  ta’sirini  tartibga  solib  turadi.  Ya’ni,  yorug’lik  ta’siri  kuchli 
bo’lganda  xloroplastlar  ustunsimon  parenxima  hujayralarining  pastki  uchida,    o’rtacha  bo’lganda 
hujayralarning yon devorlariga yaqin joyda, kam bo’lganda esa hujayralar epidermis ostidagi yuqori 
uchida joylashadi. 
 

Download 3,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   98   99   100   101   102   103   104   105   ...   260




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish