O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi tеrmiz davlat univеrsitеti tabiiy fanlar fakultеti

Кўриш органи 
Кўриш органи икки қисмдан ёрдамчи органлар ва асосий қисм – кўз 
соққасидан иборат. Кўриш органи ёрдамида ташқи дунёдаги нарсаларнинг 
шакли, катталиги, кўздан яқин-узоқлиги ва буюмларнинг ранги тўғрисида 
тасаввур ҳосил бўлади. Кўз соққаси (bulusoculi) сут эмизувчи ҳайвонларда ва 
одамда юмалоқ бўлиб, кўз косаси чуқурлигида жойлашган. Унинг устки 
қавати оқсил парда – склера бўлиб, бу парда олд томонда шох моддача 
айланади. Шох парда билан оқсил парда орасида веноз канал жойлашган. 
Оқсил парда (sclera) олдинда шох пардага айланади. Шох парда 
(cornea) ўта кўрсатувчан бўлиб, қон томирлари бўлмайди. 

---

92 
Томирли парда (tunicavosculesabuldi) шох парда тагида жойлашган 
бўлиб, қон томирларга бой. Томирли парда кўз соққасининг олдинги 
томонида рангдор – ёй пардага айланади. 
Ёй парда (iris)да қон томирлар, пигментлар бўлади. Кўзнинг ранги 
пигментларга боғлиқ, камдан кам ҳолларда ёй пардада пигмент бўлмай, ички 
қон томирлар кўриниб туради. Кўзи шундай кишилар альбинозлар дейилади. 
Ёй парданинг ўртасида юмалоқ тешик бўлиб, кўз қорачиғи (pupilla) 
дейилади. Ёруғлик нурлари шу тешик орқали ичкарига ўтади. Бу тешикнинг 
диаметрини ўзгартирувчи ҳалқасимон ва радиал мускуллар ей пардада 
бўлади. ҳалқасимон мускуллар қисқарганда қорачиқ тораяди, радиал 
мускуллар қисқарганда кенгаяди. 
Кўз қорачиғининг кенгайиши ва торайиши ёруғлик миқдорига қараб 
рефлекс йўл билан бошқарилиб туради. Шох парда билан ёй парда орасида 
олдинги камера деб аталадиган бўшлиқ бўлади. 
Тўр парда томирли парда тагида бўлиб, унда кўриш рецепторлари 
жойлашган. Бу рецепторлар кўриш нервининг охирги – ёруғни сезувчи қисми 
ҳисобланади. Тўр парда мураккаб бўлиб, микроскопда кўрилганда ўн 
қаватдан тузилганлиги аниқланган. Тўр пардадаги нерв ҳужайралари бир-
бирига боғланган учта нейрондан иборат. Бу ҳужайралар таёқча ва колбача 
шаклида бўлади. Одам кўзида таёқчасимон ҳужайралар сони 130 миллионга 
етади, улар кечаси қўзғалади. Колбасимон ҳужайралар 9 миллионга яқин 
бўлиб, кундузи қўзғалади (рангни ажратади). Таёқчасимон, колбачасимон 
рецепторларда қабул қилинган импульслар иккинчи нейронга ўтади. Улардан 
учинчи нейронга ўтади. 
Учинчи нейрон нейритлардан иборат кўриш нервини ҳосил қилади, у 
кўзнинг орқа қисмидан чиқади ва кўриш йўлини ҳосил қилиб, тиззасимон 
танагача боради. Тўр парданинг ёруғни энг яхши сезувчи қисми сариқ доғ  
дейилади, у кўзнинг орқа қутбида жойлашган. Сариқ доғнинг ўртаси бир оз 
чуқурлашган бўлиб, у марказий чуқурча дейилади. Кўзнинг олдинги қутби 
билан марказий чуқурча орасидаги чизиқ кўзнинг оптик ўқи дейилади. 
Кўзнинг оптик мосламаларига шох парда, олдинги камера суюқлиги, кўз 
гавҳари ва шишасимон тана киради. Кўриш нервининг кўз соққасидан 
бошланадиган қисми кўр доғ дейилади. Тўр парданинг бу қисмида ёруғни 
сезувчи рецепторлар бўлмайди. Бу ердан тўр пардани таъминловчи қон 
томирлар ўтади. 
Кўз гавҳари (lens) ёй парда орқасида бўлиб, икки томони қавариқ 
линзага ўхшайди. Гавҳар эгилувчан парда билан ўралган бўлиб, унда қон 
томирлар ва нервлар бўлмайди. Жуда тиниқ моддадан иборат гавҳарнинг 
орқа қисмида шишасимон суюқлик бўлади. Кўз гавҳари киприксимон 
мускуллар ёрдамида икки ён томондан томирли пардага тортилиб туради. Бу 
мускуллар ёрдамида кўз гавҳари юпқалашади ёки қаваради. Кўз гавҳари ва 
киприксимон мускуллар билан парда орасида ҳалқасимон бўшлиқ бўлиб, у 
кўзнинг кейинги камераси дейилади. Кўзнинг кейинги ва олдинги 
камераларида тиниқ суюқлик бўлади. Кўз соққасининг ичи шишасимон 
суюқлик (corpusvitreum) билан тўла бўлади. Бу суюқлик шаффоф бўлиб, қон 
томирлари бўлмайди. 

---

93