|
2. Kuch. Kuchning sifatlari.
3. Kuchni rivojlantirish va uni o‘lchash.
4. Mushak kuchini rivojlantirish (trenirovka) metodikasi.
Har bir odam ma’lum bir harakatlar ko‘nikmalariga ega, masalan, ma’lum bir og‘irlikni ko‘tara oladi, yuguradi ѐki sakraydi va h.k., lekin imkoniyatlar hammada har xil bo‘ladi. Bu ѐshga, naslga, asosiysi mashq qilishga bog‘liqdir. Harakatlar sifati bir biridan shakli va sarflangan energiyasi bo‘yicha farq qiladi. Harakatlar sifati – bu, odam motorikasi–ning alohida tomonlaridir. Ular, harakatlar va energetik ta’minlanish–ning bir xil shaklida namoѐn bo‘ladi va analogik fiziologik mexanizmlarga ega.
Shuning uchun, u ѐki bu sifatlarni takomillashtirish metodikasi (trenirovkasi) aniq harakatlar turiga bog‘liq bo‘lmagan holda umumiy ko‘rinishlarga ega. Masalan, marafonchining chiniqqanligi ko‘pchilik holatlari bilan chang‘i poygachisi, velosiped poygachisi, konki poygachisi va boshqalar chiniqqanligiga o‘xshashdir. Harakatning kuchi (F), tezligi (V) va muddati (t) bir–biri bilan ma’lum bir nisbatda bo‘ladi. Ushbu nisbat, har xil faoliyat turlarida (sportning har xil turlarida) turlichadir.
Mushaklar qisqargan paytida katta kuchlanishni rivojlantiradi, bu ko‘ndalang kesimalar, tolalarning dastlabki uzunliklari va bir qator boshqa omillarga bog‘liq. Mushakning 1 sm2 ko‘ndalang kesimidagi kuchi – absolyut mushak kuchi deb ataladi. Odam uchun bu kuch 50 dan to 100 N gacha teng.
Bitta mushakning kuchi va quvvati bir qator fiziologik sharoitlarga bog‘liq: ѐshga, jinsga, trenirovkaga, havo haroratiga, mashqni bajarish paytidagi dastlabki holatga, bioritmlarga va h.k.
Mushak (tolalar tutami ѐki tolalar) qisqaruvchanligi faolligining tashqi ko‘rinishi shundan iboratki, uni fiksatsiya qilingan uzunligida kuchlanish rivojlanadi, fiksatsiya qilingan yuklanishi paytida esa kaltalanishi sodir bo‘ladi. Mushaklar bilan tajriba ikkita rejimda o‘tkaziladi: izometrik rejimda – bunda, mushak uzunligi fiksatsiya qilingan bo‘ladi va izotonik rejimda – bunda, doimiy yuklanish paytida mushak kaltalanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Izometrik kuchlanish juda tez rivojlanadi va o‘zining maksimal kattaligiga, qo‘zg‘alish belgilangandan taxminan 170 ms o‘tgandan so‘ng erishadi. U, 200 ms dan boshlab, ortib boruvchi tezlik bilan yana pasayadi. Shuni qayd qilish lozimki, 900 ms dan keyin ham, mushakda qandaydir kuchlanish saqlanadi, bu faol fizik va kimѐviy jaraѐnlar bilan belgilanishi mumkin xolos.
Izotonik yakka qisqarish izometrik yakka qisqarishdan ancha farq qiladi. Izotonik yakka qisqarish paytida mushakning kaltalanishi, mushakda kattaligi bo‘yicha tashqi kuchlanishga teng bo‘lgan yetarli darajadagi kuchlanish rivojlangandagina boshlanadi. Natijada, yuklanish qancha katta bo‘lsa, yakka qisqarish shunchalik kech boshlanadi. Avvaliga, kaltalanish deyarli vaqtga chiziqli bog‘liq bo‘ladi va yuklanish qanchalik katta bo‘lsa, shunchalik erta o‘zining maksimal kattaliklariga erishadi. Keyinchalik, ortib boruvchi tezlikda mushaklarning bo‘shashishi boshlanadi, bu hol, xuddi kaltalanish kabi, yuk qanchalik katta bo‘lsa, shunchalik erta tugaydi. Agar yukni, mushak rivojlantira oladigan to‘liq izometrik kuchlanishga teng olinsa, unda hech qanday tashqi kaltalanish yuz bermaydi. Yuklanish nolga teng bo‘lganda kaltalanish tezligi maksimal bo‘lishi kerak.
Mushak qisqarishlarining kuchi va tezligi o‘rtasidagi bog‘liqlikni ifodalash uchun Xillning tenglamasidan foydalaniladi:
Yoki
bunda, V – kaltalanish tezligi; F – kuch (yuklanish); F0 – mushak rivojlantirishi mumkin bo‘lgan maksimal izometrik kuch; v – kuch kattaligiga ega konstanta. Shartli ravishda F = 0 ga mos maksimal tezlik Xillning tenglamasida ga teng. Doimiy chastota bilan keladigan impulslar seriyasi tomonidan mushak qo‘zg‘atilganda, ikkinchi va keyingi impulslar ―kuch – vaqt‖ egri chizig‘ining qaysi uchastkasiga to‘g‘ri kelishiga ham bog‘liq ravishda har xil ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, 0º S da baqaning mashinachilar mushagi uchun (harakat potensialining refrekterli davri 10 ms atrofida) birinchi impulsdan 5 ms kech qoluvchi ikkinchi impuls hech qanday qo‘shimcha mexanik reaksiya chaqirmaydi. Qo‘zg‘alish chastotasi 2 Gs ga teng bo‘lganda, impulslar, bo‘shashish fazasi 2/3 qismi tugagan momentda kelib tushadi. Mushak keyingi yakka qisqarish bilan javob beradi, u, o‘z navbatida, yakuniga yetmasdan turib, yangi impuls tomonidan to‘xtatiladi va h.k. Natijada, shunday egri chiziq yuzaga keladiki, uning har bir maksimumi yakka impulsga mos keladi. Mos ravishdagi qo‘zg‘atish chastotasi tanlanganda yakka qisqarishlarning qo‘shilish tendensiyasi kuchayadi. Baqaning mashinachilar mushagida 0º S da to‘liq qo‘shilish – tetanus – taxminan 15 Gs chastotada yuzaga keladi. Qo‘shilishning samarasi, faol kuchlanish, yakka qisqarishning maksimal kuchlanishiga nisbatan 1,2–1,8 marta ortishida namoѐn bo‘ladi. Shuni aytish joizki, yakka impuls paytida mushakning to‘liq faolligi o‘zining tetanik maksimumiga erishishga ulgurmaydi, chunki ketma–ket qayishqoq elementlar tizimining to‘liq cho‘zilishi vaqt talab qiladi, ushbu vaqt yakka qisqarish muddatidan katta.
Baѐn qilingan tadqiqotlarda, izotonik kaltalanish ѐki izometrik kuchlanish, uzunligi bo‘shashgan mushakning uzunligiga teng ѐki undan bir muncha uzun bo‘lgan mushaklarda o‘lchangan.
Qisqarish jaraѐnlarining termodinamikasi, kimѐsi va mexanikasi–dan va ularni qo‘zg‘alishning tarqalishi bilan bog‘liqligidan kelib chiqqan holda P.I.Usik va S.A.Rigerera (1973) modelining dastlabki shartlari ishlab chiqilgan: a) mushak, mexanokimѐviy reaksiyalar paytida ajralib chiqadigan energiyani bevosita qayta ishlashi hisobiga ish bajaradi; b) mexanokimѐviy reaksiyalar, mushakning barcha hajmi bo‘yicha taqsimlangan ko‘p sonli kichik, lekin yakuniy sohalarida sodir bo‘ladi; v) yakuniy kimѐviy reagentlarning manbalari ham mushakning barcha hajmi bo‘ylab taqsimlangan; g) mushak to‘qimasi anizotrop bo‘lib, qayishqoqlik va ѐpishqoqlik xususiyatlarga ega, bunda ѐpishqoqlik ko‘proq miofibrillalar bilan, qayishqoqlik esa – birlashtiruvchi to‘qima va boshqa tarkibiy tuzilmalar bilan belgilanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
