O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi t oshkent moliya instituti “iqtisodiyot” kafedrasi

2-jadval.
Milliy iqisodiyotda pul agregatlari dinamikasi, mlrd. so‘m¹⁴

Sana	Keng ma’nodagi  pul massasi  (M2)*	shu jumladan:
		Milliy valyutadagi pul massasi			CHet el valyutasidagi depozitlar  milliy valyuta ekvivalentida
		Jami	shundan:
			Muomaladagi naqd pullar (M0)	Milliy valyutadagi depozitlar
01.01.2018	73 223	47 524	19 449	28 076	25 699
01.02.2018	73 828	47 299	19 007	28 292	26 530
01.03.2018	73 389	46 581	18 482	28 100	26 808
01.04.2018	74 066	48 309	18 230	30 079	25 757
01.05.2018	74 633	49 308	18 627	30 681	25 325
01.06.2018	76 274	51 690	20 035	31 655	24 584
01.07.2018	77 489	54 483	21 663	32 820	23 006
01.08.2018	78 744	56 719	22 507	34 212	22 025
01.09.2018	80 962	57 935	23 019	34 916	23 027
01.10.2018	82 110	56 538	22 405	34 133	25 572
01.11.2018	83 830	57 320	22 700	34 620	26 510
01.12.2018	82 065	56 734	21 908	34 825	25 331
01.01.2019	83 734	58 465	22 164	36 300	25 269
01.02.2019	82 688	55 486	21 325	34 161	27 202
01.03.2019	83 088	55 478	21 198	34 281	27 610

Tahlil qilingan davrda olib borilgan islohotlar natijasida keng ma’nodagi pul massasi va milliy valyutadagi pul massasi o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan. Keng ma’nodagi pul massasi o‘z ichiga muomaladagi naqd pullarni, shuningdek rezidentlarning milliy va chet el valyutalaridagi talab qilib olguncha, jamg‘arma va muddatli depozitlarini va tijorat banklari tomonidan chiqarilgan milliy valyutadagi qimmatli qog‘ozlarni (aksiyalardan tashqari) oladi.
Hozirgi zamon pulining tabiati va rivojlanishiga ta'sir ko'rsatuvchi omillar:
-davlat budjeti taqchilligi;
-nazoratsiz emissiya;
-investitsiyani qisqartirish;
-ishlab chiqarish hajmining pasayishi;
-iste’molchilar foydalarining pasayishi;
-valyuta birjasidagi o‘yin;
-mamlakat pul tizimiga bevosita o‘zgarish kirituvchi siyosiy qarorlar;
-iqtisodiyotda davlat ulushining miqdori;
-iqtisodiyotni ko‘tarish bo‘yicha aniq ishlangan dasturning yo‘qligi;
-xususiy kapitalning himoyalanganlik darajasi.
-mamlakatlar o'rtasidagi savdo hajmi (ma'lum bir mamlakat bilan savdo almashinuvi qanchalik katta bo'lsa, bu mamlakatning milliy valyutasiga bo'lgan talab shunchalik yuqori bo'ladi);
- inflyatsiya darajasi va mamlakat iqtisodiyotining holati;
- milliy valyutaning xarid qobiliyati;
- mamlakatning iqtisodiy holati;
- mamlakatdagi siyosiy holat;
-mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning raqobatbardoshligi kabi omillar ta'sir qiladi.
Pul – bu ayirboshlashning umumiy tan olingan vositasi. Qator iqtisodchi neoklassiklar nuqtai nazariga ko‘ra pul shu sababli qadrlanadiki, ular qiymatga ega bo‘lgan, «qog‘oz» dan qilinadi degan noaniq fikrni bildirishadi. Agar odamlar nimanidir pul deb hisoblashga kelishishsa, ana shu «nimadir» pul hisoblanadi degan noto‘g‘ri fikrlarni ko‘rish mumkin. Demak, pulning qadri uning qiymatdan emas, balki unga bildirilgan ishonchdan kelib chiqadi degan sub’ektiv yondashuvlar mavjud. Hozirgi zamon pulining barqarorligi (xarid qilish layoqati-ning o‘zgarmasligi) davlatning tovar zahiralari bilan ham bog‘liqdir. Agar qog‘oz pullar nisbatan cheklanganlik xususiyatiga ega bo‘lishdan to‘xtasa, bunda ularning qadr – qiymati butunlay yo‘qolguncha tushib boradi. Shunday ekan qog‘oz pullarning qadri haqidagi masala muomala uchun zarur bo‘lgan qog‘oz pullar miqdori muammosi bilan uzviy bog‘liq.
Xulosa
Pulning vujudga kelishi tarixiy jarayon, u tovar ayirboshlashning rivojlanishiga asoslanadi, tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash ziddiyatlarining keskinlashuvi natijasidir. Oltin (yoki kumush) pul umumiy ekvivalent rolini o‘ynovchi maxsus tovar bo‘lgan. Odamlar pul uchun deyarli hamma narsaga tayyor va pul odamlarga deyarli barcha narsani berishi mumkin. Pul – bu hamma tovarlarni sotish va sotib olish mumkin bo‘lgan, umumiy ekvivalent rolini o‘ynovchi maxsus tovardir. Hozirgi zamon puli tovarlarni ayirboshlashda umumiy ekvivalent rolini bajaruvchi, umumko‘pchilik tomonidan tan olingan va davlat tomonidan qonunlashtirilgan vositadir.
Tovar ishlab chiqarish bilan bog’liq holda pul kelib chiqar ekan, uning kelib chiqishi haqida ham qator nazariyalar borki, bu masalaga yondashuvga ko’ra umumiy ravishda ikkiga: ratsionalistik va evolyutsion yondashuvgv bo’lish mumkin. Birinchisi sub’ektiv psixologik yondashuv bo’lib, pulning kelib chiqishi kishilar o’rtasidagi kelishuv tufayli yuz bergan degan fikr bildirsalar, ikkinchisi esa pud jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining mahsuli deb ko’rsatishadi.
Pul bozor iqtisodiyotining eng universal, eng yuqori likvidli vositasi bo’lib, qiymat o’lchovi, muomala, jamg’arish funksiyasini bajaradi. Hozirgi paytda kredit va elektron pullar keng qo’llanila boshladi. Kredit pullar sifatida rivojlangan davlatlarda to’lov va muomala vositasi sifatida keng qo’llaniladigan cheklar, depozitlar, veksellar, sertifikatlar ishlatiladi. Elektron pullar esa kompyuter va boshqa informatsion tizimlar orqali har qanday ayirboshlash operatsiyasi uchun to‘lanadigan_pullar_hisoblanadi._Ya’ni,_hozirgi_zamon pullari har qanday tovarni ayirboshlash yoki qarz to‘lashga qabulqilinadigan davlat tomonidan belgilangan ekvivalentlikning umumiy vositasi. Hozirgi paytda mamlakatdagi barcha naqd va naqd bo’lmagan, «kvazi» pullar birgalikda pul massasini tashkil qiladi.
Pul iqtisodiy va iqtisodiy bo'lmagan munosabatlarning kuchli regulyatori hisoblanadi. Kreditlash va boshqa operatsiyalar pul yordamida amalga oshiriladi.
Pul, pul nazariyasi va tizimining nazariy asoslarini, pul va naqdsiz hisob-kitoblarni ko'rib chiqib, iqtisodiyotda pulning rolini aniqlash uchun quyidagi xulosalarni chiqarishimiz mumkin: pul milliy bozor doirasida xo'jalik yurituvchi sub'yektlarning haqiqiy aloqasi sifatida faoliyat yuritadigan universal ekvivalentdir. Ularning evolyutsiyasi tashqi ko'rinishdagi bozor munosabatlarining evolyutsiyasi bilan belgilanadigan universal ekvivalentdan boshqasiga o'tish shaklida namoyon bo'ladi. Eng muhim iqtisodiy kategoriya sifatida pul bozorning barcha sub'yektlarini yagona reproduktiv jarayonga bog'laydi. Pulni ko'p tomonlama ishlatish va ularning jamiyat rivojlanishiga ta'siri, asosan, mahsulot bozor sub'yektlari tomonidan o'z iste'moli uchun emas, balki pul uchun sotiladigan boshqa iste'molchilar uchun ishlab chiqarilganiga asoslanadi.
Pul tovar ishlab chiqarishning qarama-qarshiligiga yo'l qo'ydi: iste'mol qiymati va qiymati, ya'ni bir kishi uchun bir xil mahsulot iste'mol xarajatlari va qiymatiga ega bo'lmaydi. Pul kelishi bilan tovar dunyosi ikki qismga bo'lingan-bu mol va boshqa barcha tovarlar kabi pul. Iste'mol qiymati barcha tovarlar tomoniga qaratilgan va xarajat pul tomonida.
Pul bozor iqtisodiyotida muhim rol o'ynashi mumkin degan xulosaga kelish mumkin. Bu quyidagilarda namoyon bo'ladi:
1. Pulning ijtimoiy roli, ularning iqtisodiy tizimdagi vazifasi, ular tovar ishlab chiqaruvchilar o'rtasida bog'lovchi sifatida harakat qilishidir. Ular ijtimoiy ishlab chiqarishning umumiy sharti, mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilarning ijtimoiy iqtisodiy aloqalarining "vositasi", tovar xo'jaliklarida ijtimoiy mehnatni o'z-o'zidan hisobga olish vositasi.
2. Pul sifat jihatidan rol o'ynaydi - ular kapital yoki o'z-o'zidan o'sib borayotgan qiymatga aylanadi. Pul, ularning ishlashi sanoat kapitalining aylanmasiga kiritilganligi sababli, yakka tartibdagi kapitalni ko'paytirishda pul kapitaliga aylanadi va ular boshlang'ich nuqtani va uning aylanishining natijasini ifodalaydi:
Pulning kapital sifatida roli ularning vazifalari orqali namoyon bo'ladi. Shunday qilib, korxonalarda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning qiymati pul bilan ifodalanadi. Shu bilan birga, pul ham qiymat va pul kapitalining o'lchovidir. Agar mahsulot naqd pulga sotilsa va pul ishlab chiqarish vositalari sotib olinsa, pul ham aylanma vositasi, ham kapital sifatida xizmat qiladi. Agar mahsulot kreditga sotilsa va kredit muddati tugagandan so'ng qarz majburiyatlari pul bilan to'lansa, bu erda ular kapital va to'lov vositasi sifatida xizmat qiladi.
Pulning mohiyati aylanma mablag'lar va jamg'arish vositalarining qiymatini o'lchash funksiyalarini bajarishdir. Muomala vositasi sifatida pul tovarlar va xizmatlarni sotib olish, shuningdek qarzlarni to'lash uchun ishlatiladi. Pul qiymatini o'lchash va tovarlar va xizmatlar qiymatini solishtirish uchun qo'llaniladi sifatida. Jamg'arma vositasi tovarlar va xizmatlarni sotishdan keyin pulni sotib olish qobiliyatini saqlab qolish va kelajakda uni ta'minlash qobiliyatini anglatadi. Shunday qilib, pul boshqa mablag'larni sotib olish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan moliyaviy vositadir.
Zamonaviy pullar tovar asosiga ega emas, lekin quyidagi sabablarga ko'ra pul bo'lib qoladi:
-odamlar ularni pul sifatida qabul qilishga rozi bo'lishadi;
-davlat pulga xos xususiyatlarni alohida himoya qiladi;
-pul ularning foydasi uchun kamdan-kam hollarda aniqlangan qiymatga ega.
Shunday qilib, bizning davrimizda ko'pchilik uchun pul hayotning mazmuniga aylandi. Ko'p odamlar o'z vaqtlarini pul topish, oilalarini, qarindoshlarini, shaxsiy hayotini qurbon qilish uchun sarflashadi. Ko'pincha pul ularni qulga aylantiradi, ya'ni ularning tabiatini iqtisodiy tizimda bajaradigan vazifalar bilan belgilaydi. Funksional nuqtai nazardan, pul biz foydalanadigan pullarga qaraganda, ya'ni tangalar va qog'oz pullar shaklida ko'proq umumiy shaklda ishlaydi.