O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi t. U. Umarov

3.9. Silindirik razvertkalarni konstruktiv va geometirik 
parametrlarni tanlash. 
 
Razvertkalarning  kesuvchi  qismida  (konuslikda)  joylashgan  tishlar  bilan 
metall  ajratiladi.Qisqa  zaborli  qismida  plandagi  ϕ  burchak  katta  qilinib  olinishi 
sababli  yo’g‘on  va  qisqa    ϕ  burchagi  kamayishi  bilan  yuqori  va  keng  qirindi 
olinadi. Kesish sharoitlaridan kelib chiqib,yo’g‘on va qisqa qirindilar bilan ishlash 
qulayroq,chunki  solishtirma  bosim  kamroq  bo‘ladi.Biroq  yuzaning  g‘adur-
budirligi,teshik  aniqligiga  erishish  uchun  yuqolri  va  keng  qirindilar  bilan  ishlash 
zarur:  Razvertkaning  bir  tishiga  to‘g‘ri  keladigan  qatlami  qancha  kam  bo’lsa, 
teshikning  g‘dur-budurligi  yaxshi  bo’ladi.Undan  tashqari  keng  qirindi  rezvertkani 
ichiga issiqlik chiqarishini yaxshilaydi. 
Plandagi  ϕ  burchagi  qabul  qilamiz:  qulli  rezvertkalar  uchun  -0,5...1,5; 
mashinali  uchun  cho‘yanga  ishlov  berishda  ϕ=3...5˚,  po‘latga  ishlov  berishda 
ϕ=15˚,  material  qovushqoq  bo‘lsa,  ϕ  burchagi  ko‘proq;  berk  teshiklar  uchun 
mo’ljallangan  razvertkalar  ϕ=45˚.Ishchi  qismini  boshlangich  diametri  d  ushbu 
formuladan  aniqlanadi  d=D  rezvertka-(1,3...1,4)t  ,  bu  yerda  t-ishlov  berishga 
qoldirilgan  quyma.  Razvertkaning  tashqi  diametri  D,  ishlov  berilayotgan  teshikni 
dopuski δ dan kelib chiqib qo‘yiladi, teshikni kattalashish qiymati P va razvertkani 
tayyorlash dopuski δ
1
 , u xonada 
D=D
0
+δ-P
max
, 
bu  yerda,  D
0
-ishlov  berilayotgan  teshik  diametri;  R
max
-kattalashishini  maksimal 
qiymati. 
Qovushqoq  materiallarga  ishlov  berishda  kattalish  qiymati  va  manfiy 
qiymatga  ega  bo’ladi.Bu  hodisalarda  razvertganing  tashqi  diametri  tajriba  yo’li 
bilan aniqlash tavsiya etiladi. 
Ishchi qism uzunligi (zabarli konus) 
l
1
=
 ctgϕ+m , 
bu yerda, m-faska , razvertka diametrga bog‘liq holda 1...3mm qilib olinadi . 
Razvertkani  kalbirlovchi  qismining  uzunligi  l  (0,8...3)D  teng  qilib  olinadi. 

---

162 
 
Razvertkani  qayta  konusligi  0,01...0,015mm  razvertkani  kalberlovchi  qismining 
uzunligida,mashinalikni  esa  –  0,04...0,06mm  olinadi.ishlov  beriladigan  ishchi 
qismdan  (zaborli  konus),kalbirlovchi  qismga  o‘tish  katta  ta’sir  ko‘rsatadi.O‘tish 
joyini  to‘mtoqlash  , o‘tmaslashtirish  yaxshi samara  beradi.Tishlar  soni z  quydagi 
formula  bilan  aniqlasa  bo‘ladi  z=1,5
+2(2…4).Razvertkalarda  ko’p  sonli 
tishlarni yuqori aniqlikda ishlov berishda qo‘llasa bo‘ladi. 
Razvertka tishlarni qadami , notekis joylashgan (5.3-rasm ,v). 
 
3.37-rasm. 
 
Bu  esa  ishlov  berish  sifatini  ko‘taradi,  ishlov  beriladigan  materialni 
nojinisligidan,  kesuvchi  qirraga  qirindi  tushishi  oqibatidan  yoki  uzatishni 
notekisligidan kelib chiquvchi,teshikdagi ko‘ndalang ariqchalar va organika hosil 
bo‘lishini  mustasno  qiladi.Burchak  qadamini  o‘zgarishi  bir  qancha  gradusgacha 
yetadi. Misol uchun qo‘shni tishlar orasidagi 1˚30 qilib olinadi ,katta va kichik 6˚ 
ga  farq  qilib  olinadi.Kechuvchi  va  kalibrlovchi  qismdagi  tishlar  shakli  3.37-rasm 
a,b ga ko‘rsatilgan.Kalibrlovchi qismda f=0,08…0,5mm lentochka bor , diametrga 
bog‘liq holda kesuvchi qismning tishlari uchli qilib charxlanadi. 
Kesuvchi  va  kalibrlovchi  qismda  zagatovkani  orqa  burchagi  α  bir-xil 
tanlanadi: α=6...10˚. Toza razvetkalar uchun oldingi ϒ burchak, ϒ=0, qorasi uchun 

---

163 
 
esa  ϒ=5…10˚.Mustahkamligi  .yuqori  bo’lgan  shu  qatorda  toblangan  po‘latlar 
uchun ϒ=-5˚ qilib olinadi. 
Qirindi  ariqchalarning  og‘ishi  ω  quydagicha  tanlanadi:  Qattiq  materiallarni 
razvertkalashda – 14...16˚. 
Qo‘lli  razvertkalarni  quyrug‘i  silindirik  bo‘lib,quyrug‘ini  oxirida  kvadirat 
bo‘ladi.Bunday  quyrug‘larni  diametri  d
xv
=D-(0.03…0.1)mm  bo‘ladi.  Mashinali 
razvertkalar silindrli yoki konusli qilib tayyorlanadi. Quyruqning kvadirat, sheyka, 
shuningdek, o‘tqaziladigan teshik o‘lchamlari bor bo‘lgan standartlardan olinadi.  

---

164