O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi t. U. Umarov

 
3.5. Silindrik zenkerlar 
 
Zenkerlar  – teshiklarga oraliq  va  oxirgi  ishlov  berish uchun ko‘p  tigli  o‘qli 
kesuvchi  asbob  bo‘lib,dastlaki  teshik  teshib  olingan,bolgalash,bilan  olingan 
zagatovkalarda  ularni  aniqligini  oshirish  maqsadida,  JT11…JT10gacha  va  ishlov 
berilgan  yuzaning  gadur-budirligini  Rz40...10  gacha  kamaytirish  uchun  xizmat 
qiladi. 
Qirindi  chiqadigan  ariqchalarning  chuqirligini  kam  bo‘lishi  hisobiga, 
parmaga  nisbatan  ularning  bikirligi  yuqori,ko’ndalang  kesuvchi  kirrani  yo’qligi 
sababli ishlov berishni ancha yuqori uzatishda olib borsa bo‘ladi. 
Zenkerlar quydagi belgilari klassifikatsiyalanadi. 

---

148 
 
a) ishlov berish ko‘rinishiga nisbatan silidrlik zenkerlar [teshikni diametrini 
ko‘paytirish  uchun  qo‘llaniladi  (3.25-rasm,  a)],zenkovkalar  [silindrik  va  konusli 
o‘yiqlarni  bolt,vint  kallagining  ostida,  shuningdek,  faska  olish  uchun  (3.25-rasm, 
b,v),  babishkaning  torets  qismini  va  korpusli  detallarda  yondosh  sirtlarni  kesish 
uchun mo‘ljallangan (3.25-rasm, g). 
 
3.25-rasm. Zenkerlarning turlari 
a- silindrik zenker; b,v,g-zenkovkalar; 
b) zenkerlarni mahkamlash bo’yicha-quyruqli[silindrik va konusli quyriqlar 
(d=10…40mm, z=3)] va o‘rnatma (d=32…80mm, z=4); 
v) zenker konstruksiyasi bo‘yicha-bir butunli, yig‘ma (qo‘yiladigan pichoqlar 
bilan, d=40...120mm) va diometr buyicha sozlanadigan; 
g) kesuvchi materal ko‘rinishi bo‘yicha –tezkesar va qattiq qotishmali. 
 
Metallarga ishlov berish silindrik zenkerlar ko‘plab ishlatiladi. Ular quyriqli 
bo‘lishi mumkin(3.26-rasm, a) va o‘rnatmali (3.26-rasm, b). Zenkerlarning asosiy 
elementlariga quydagilar kiradi:kesuvchi qismi, kalbirlovchi qismi, ariqchalar soni 
(tishlar uchun), ariqchalar shakli, mahkamlovchi qism. 
Gyometirik  parametirlarga  quyidagilar  kiradi:  Cho‘qqidagi  burchak  2ϕ, 
oldingi ϒ va orqa α burchaklar, ariqchalarni og‘ish burchagi ω va asosiy kesivchi 
qirralari λ 

---

149 
 
 
3.26-rasm. Silindrik zenkerlar: a-quyruqli; b-o‘rnatma. 
 
Zenkerning  kesuvchi  qismi  qo‘yimni  olish  uchun  mo’ljallangan.  Uning 
uzunligi (5.3-rasm). 
l
1
=(t+a)ctgϕ=(1,5…2,0)t ctgϕ 
bu  yerda,  t-kesish  chuqurligi;  a-zenkerni  teshikka  oson  kirishi  qo‘shimcha 
o‘lcham, a=(0,5-1,0)t;  
ϕ- plandagi asosiy burchak (cho‘qqidagi burchak yarmisi). Po’latlarga ishlov 
berishda ϕ burchak ϕ=60˚ 
Zenkernik  turg‘unligini  oshirish  uchun,qo‘shimcha  charxlash  tavsiya 
qilinadi,ϕ
1
=30˚.Cho‘yanlarga  ishlov  berishda  ϕ  burchak  (ϕ=60˚  yoki  45˚)  qilib 
olinadi. 
Zenkerning  kalibrlovchi  qismi  kerakli  bo’lgan  teshik  o‘lcham  aniqligini 
beradi  va  zenkerni  teshikka  ishlov  berishda  to’g‘ri  yo’naltiradi  va  qayta 
charxlashga  zaxira  bo‘lib  hisoblanadi.Unda  silindrik  eni  f=0,8...2,0mm 
lentochkalar  d=10…80mm  uchun  joylashgan.Lektochkaning  radial  o’rni 
0.04...0.06mm ko‘p bo‘lmasligi kerak. 
 
3.27-rasm. Zenkerning kesuvchi qismi: 
a- kesuvchi qismning elementlari; b- Zenker tishlarini charxlash shakllari. 

---

150 
 
 
Qattiq qotishmali zenkerlarda lentochkalarning kengligini oshirish maqsadga 
muvofiq  emas,chunki  mayda  qirindilarning  yopishib  qolishi  oqibatida  zenker 
turg‘unlligining  pasaytirishga  olib  keladi.Qaytma  qiyalikni  oshirishi  esa 
tebranishlarga olib keladi va zennker o‘lchamlariga ta’sir ko’rsatadi,oqibatda qayta 
charxlashni yo’qqa chiqaradi. 
Ariqchalar  soni:  Zenkerlar  odatda  uch  (quyruq  qismi)  yoki  to‘rta 
(o‘rnatma)ariqchalari bilan tayyorlanadi.Shuningdek, yirik o‘lchamdagi quyimlarni 
(d>58mm)ajratish  uchun  oltita  va  undan  yuqori  ariqchasi  bo’lgan  o‘rnatma 
zenkerlar  ham  qo‘llaniladi.Katta  o’lchamdagi  quyimlarni  ajratish  uchun  og‘ir 
mashinasozlikda ikki tishli opravkaga o’rnatiladigan zenkerlar (zenker-ulitka)ham 
qo’llaniladi. 
 
3.28-rasm. Ikki tishli zenker ulitka. 
Ular  qisqa  bo'lib  va  katta  hajmli  ariqchaga  ega,  300mm  diametrdagi 
teshiklarni  ishlov  berishga  mo'ljallangan.Ariqchalar  ventsimon  bo'lib,to'g‘ri 
chiziqli ham bo'lishi mumkin. Misol uchun qattiq qotishmali zenkerlar po‘latlarga 
va qattiqligi yuqori bo‘lgan cho‘yanlarga ishlov berishda qo'llaniladi. 3.29-rasmda 
har xil asbobsozlik korxonalarida chiqarilgan, ayrim ariqchalar shakli ko'rsatilgan. 
Egri  chiziqli  ariqchalar  shakli  (3.29-rasm,  a…d)  zenkerni  tayyorlashni, 
soddalashtirishni va operatsiyalar sonini qisqartirishni beradi, lekin maxsus shaklga 
ega bo'lgan frezalarni talab qiladi.Ariqchaning shakli to‘g‘ri chiziqli (5.5-rasm, e) 
qattiq qotishmali plastitnkasi bo'lgan o'rnatma zenkerlarda foydalaniladi. 

---

151 
 
 
3.29-rasm. Zenkerlarning ariqchalarini asosiy shakllari. 
 
Oldingi  burchak  ϒ
N
  asosiy  kesuvchi  qirrani  qisqa  uzunligi  va  radial 
joylashishi  sababli,  quydagi  (4.2),  99b  formuladan,  burama  para  kesuvchi  qirrani 
nuqtadagi  radius  o‘zgarishini  hisobga  olmasdan  aniqlash  mumkin,u  holda 
tgϒ
N
=tgϒ
np
 /sinϕ =tgω/sinϕ. 
U  holda  berilgan  qiymatda  ϒ
N
  qirindi  ariqchalarning  og‘ish  burchagi 
tgω=tgϒ
N 
sinϕ. Ya’ni zenkerlarni loyihallashda quydagi burchaklar qiymati tavsiya 
etiladi: Po'latlarga ishlov berishda ϒ
N
=8…12˚, cho'yanlar uchun ϒ
N
=6…10˚, rangli 
metallarga  ϒ
N
=25…30˚,  qattiq  po'latlarga  va  cho'yanlar  uchun  ϒ
N
=0…5˚. 
Kavsharlangan  qattiq  qotishmalar  plastinkali  zenkerlarda  kesuvchi  qismining 
mustahkamligini  oshirish  uchun  asosiy  kesuvchi  qirraning  og‘ish  burchagini  +λ 
(3.30-rasm) qilib olinadi. 
 
3.30-rasm. Zenker kesuvchi qirrasining asosiy og‘ish burchagi. 
 
Shu sababli qirindi chiqishi quyruq yo‘nalishda chiqadi, kesuvchi qirra esa r
0 
o‘qli 
yuzadan 
yuqori 
bo‘ladi, 
shundan 
sinλ=r
0
/ϒ 
sinϕ 

---

152 
 
Zenkerlarning  orqa  burchagi  α  burama  parmaga  o‘xshash  bo‘ladi,  u  konusli  va 
vintsimon yuzalar charxlash hisobiga yaratiladi. 
Charxlangandan  yoki  o‘lchamga  yotqizilgandan  so‘ng  o‘qdagi  urilishni 
nazorat  qilish  uchun  orqa  yuzada,  kesuvchi  qirra  yaqinida,  kengligi 
0.03...0,05mmli  ingichka  lenta  qoldiriladi  (3.27-rasm,  a)  ga  qarang,  shu  asosda 
kesuvchi qirraning urilish qiymati 0,05...0,06 mm gacha oshmaslik kerak. Yig‘ma 
zenkerlar  asbobsozlik  materiallarini  tejash  uchun  ular  to‘g‘ri  konstruksion 
po‘latlardan  tayyorlangan  korpusga  mahkamlanadi,  odatda  pichoqlar  teshigi  bor 
qalinligi 1:30 oprafkaga va toretsli shlanke bilan mahkamlanadi (3.31-rasm, a, b). 
Zenkerlarni  kesuvchi  pichoqlari  tezkesar  po‘latlardan  P6M5  dan  yoki 
kavsharlangan plastinkali bo‘lsa, qattiq qotishmali markalari BK8, T15 K6 va h.k. 
tayyorlanadi. 
 
3.31-rasm. yig‘ma zenkerlarning pichoqlarini mahkamlash turlari: 
a-ponosimon g‘adirligi bor pichoq; b-ponali, yassi pichoqlar. 
4.7-rasm, 
a
  da  qattiq  qotishmali,  quyrug‘i  kovsharlangan  kichik  diametrli 
zenker  ko‘rsatilgan.  Bu  yerda  zenkerning  qiyalikka  ko‘tarilgan  qismi,  konusli 
markaz 2ϕ=75˚ burchakli qismi bo‘lib hisoblanadi. 
Tishlar  soni  z=3,  ariqchalar  shakli  va  tishlar  to‘g‘riburchakli.  Shuni  aytish 
kerakki,  yaxlit  qattiq  qotishmali  zenkerlarning  narxi  baland.  Qattiq  qotishmalarni 
standart  plastinka  qo‘llanishda  ishlatsa,  birmuncha  arzonroq  bo‘ladi.  Yig‘ma 
asbobning  (3.32-rasm,  a)  pichoqli  yoki  o‘rnatmali  asbobning  korpusiga  yoki 
zenkerlarning quyruqiga kavsharlash mumkin (3.32-rasm, b,v). 

---

153 
 
 
3.32-rasm. Qattiq qotishmali zenkerlar: 
a-yaxlit; b-qattiq qotishmali plastinkasi kavsharlangan, o‘rnatma; v-quyruqli, 
qattiq qotishmali plastinkasi kavsharlangan; g-qattiq qotishmali plastinkasi, 
mexanik mahkamlangan ichki sovitish bilan; d-kombinatsiyalangan
 
zenker-parma.