O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi t. U. Umarov

Sidirgich  orqa  yuzasining  qiymatlari 
3.2-jadval.   
Sidirgich 
Orqa  burchak  α 
Kesuvchi  tishlar 
Kalibrlovchi  
tishlar 
Ichki  sidirishda 
Tashqi sidirishda 
2 - 3 30̍ 
10 
30̍ - 1 
10  
 
Tishlar  uchun  ko‘tarilish.  Tishlar  uchun  ko‘tarilish  a  deb    (3.23-rasm) 
sidirgichni  ikki  qo‘shni  tishlari  balandligi  (ajralib  chiqadigan    qatlam    qalinligi) 
bilan  sidirgichni  har  bir  ketma-ketlikda  kelayotgan  tishlari  orasidagi  farq  deb 
tushuniladi.    Tishlar    uchun    ko‘tarilish    a    kattaligi    (boshqacha    aytganda,    bir 
tishga  mos  siljish  
  ishlov  beriladigan  material  tarkibiga  bog‘liq  bo‘lib,  u 

---

139 
 
detal  bikrligiga  va  hokazo  bir  qancha  omillarga  bog‘liq  bo‘ladi. 3.3-  jadvalda 
sidirgichlarni    konstruksiyalashda    tavsiya    etilgan    tishlar    uchun    ko‘tarilish    a  
qiymatlari  berilgan. 
.   
Sidiririshda  (tomonlarga),  ruxsat  berilgan 
tishlarni  ko‘tarilish  a  qiymatlari  mm da  berilgan. 
3.3-jadval 
 
Sidirgich 
Kesish  sxemasi 
Bittalab  yoki  profilli,  
generatorli 
Gruppaviy  
(istiqbolli) 
Dumaloq 
Shlitsali  yoki  ko‘pqirrali 
Shponkali 
Tashqi 
0,02 – 0,03 
0,04 – 0,08 
0,02 – 0,06 
0,08 – 0,15 
0,1 – 0,2 
0,15 – 0,3 
0,07 – 0,15 
0,10 – 0,3 
 
 
3.23-rasm.  Sidirgichni  kesib  ishlov  berish  sxemasi  (1  va  2)  va  
kalibrlovchi  tishlar  (3). 
 
Tish  profili  va  ariqchasi.  Sidirgich  tishini  tokli  bo‘yicha  va  ishlashi  
jihatdan  qirindilarni  joylashtirishga  yopiq  muhitli  asboblarga  o‘xshaydi.  Shakl  
va  ariqcha  o‘lchamlarini  tanlashda  chiqadigan  qirindini  erkin  joylashi  uchun  
yetarli  bo‘lishi  kerak.  Sidirishda  qirindi  ishlov  beriladigan  material  tarkibiga  
bog‘liq    bo‘lib,    unda    tutash    qirindilar    (qovushqoqligi    yurori    bo‘lgan  
materiallarda)  va  siniq  qirindi  (mo‘rt  materiallarga  ishlov  berishda)  ajraladi. 

---

140 
 
Qirindi  hosil  bo‘lish  jarayonini,  uning  shaklini,  hajmini,  chuqurchada  
joylashgan  holatini  o‘rganish,  bizga  asoslangan  (ratsional)  chuqurcha  shaklini  
va  hajmini  beradi. 
Amalda,  chuqurchaning  hajmi  va  olinayotgan  metall  hajmining  quyidagi 
nisbati  aniqlangan:  
?  bu  yerda  V  –  chuqurchaning  hajmi,  m
;  
  –  
olinayotgan  metall  hajmi,  m
;  k  –  qirindining  hajmiy  koeffitsienti. 
Boshqa  jihatdan  esa   
,  bu  yerda  F  –  chuqurcha  yuzasi,  m
;  
  
–  qirindining  ko‘ndalang  kesimi  yuzasi,  m . 
Siniq  qirindi  hosil  qiladigan  materiallarning  tutash  qirindiga  nisbatan  k  
qiymati  kam.  Tutash  qirindi  chuqurchada  yaxshi  taxlanmaydi  va  ko‘p  joyni  
oladi. 
Sidirgichlarni    konstruksiyalashda    bir    necha    xil    chuqurchalar    shaklidan  
foydalaniladi  (3.24-rasm). 
 
3.24-rasm Sidirgichlarda  tishlar  orasidagi  chuqurlik  va  tishlar  shakli. 
 
3.24-rasm  (a,  b)  da  ko‘rsatilgan  tishlar  shakli  va  chuqurchasi  bor, 
sidirgichlar  keng    yoyilgan.  Tishning    orqasini 
  burchak  ostida  yo‘naltirgan, 
chuqurcha  qalinligi  03-0,4  qadamga  teng,  chuqurcha  tubining  radiusi  r  qurish 
orqali  aniqlanadi. 

---

141 
 
3.4-jadvalda  tavsiya  qilingan  tish  o‘lchamlari  va  chuqurliklar  sidirgich  
qadamiga  bog‘liq  holda  rasm 158 da  ko‘rsatilgan  chuqurlik  uchun  hisoblashlar  
berilgan.
  
Sidirgichning  tish  va  chuqurchasi  o‘lchamlari 
3.4-jadval.   
Chuqurlik  
kesimining  
yuzasi,  m
 
Sidirgich  
qadami  t,  mm 
Chuqurlik  
qalinligi  h,  
mm 
Orqa  qirra  
uzunligi  f,  
mm 
 
Radius  r,  mm 
3,0 
6 
2,0 
2,5 
1,0 
5,8 
7 
2,3 
3,0 
1,25 
7,0 
8 
2,7 
3,5 
1,5 
12,5 
10 
3,6 
4,0 
2,0 
19,3 
12 
4,5 
4,5 
2,5 
27,9 
14 
5,4 
5,0 
3,0 
38,0 
16 
6,3 
5,5 
3,5 
49,6 
18 
7,2 
6,0 
4,0 
62,7 
20 
8,1 
6,5 
4,5 
 
Shu    jadvaldan    foydalanish    juda    sodda.    Sidirgichning    bitta    tishi   bilan  
olinadigan  qirindining  ko‘ndalang  kesim  yuzasi, 
 
bu  yerda  L  –  sidirish  uzunligi:  a  –  tishga  bo‘lgan  ko‘tarilish,  keyin  k  
qiymatini    qo‘yib    (jadval    17)    ishlov    beriladigan    material    uchun    kerakli  
bo‘lgan  chuqurlikning  kesimi  yuzasinin  aniqlaymiz. 
 
16-jadvaldan  qadam  qiymatini  va  tish  profilining  qolgan  o‘lchamlarini,  
sidirgichni  olingan  qiymati  F  uchun,  chuqurlikni  aniqlaymiz.  Tish  profillari  
chuqurligi    alohida    elementlari    uchun,    tish    profili    va    chuqurlik    qalinligi    h  
orasidagi  nisbati  aniqlangan:  sidirgichni  kesadigan  tishlari  orasidagi  qadam  t  
=    2,75  h;    tishning    orqa    yuzasi    bo‘ylab    uzunligi    f    =    1,25  h;    chuqurlik  

---

142 
 
kengligi    t  –  f    =    1,5  h;    chuqurlik    ishchi    yuzasining    radiusi    r    =    0,5  h;  
chuqurlik    qo‘shimcha    yuzasining    radiusi   
.    Chuqurlik    qalinligi:  
tutash    qirindi    beruvchi    qovushqoq    materiallar    uchun,    h    =    1,13
,    siniq  
qirindi  beruvchi,  mo‘rt  materiallar  uchun  h  =  
. 
Kesish  sxemasi  har  xil  bo‘lganichki  sidirgichlar  uchun,  ariqchaning 
qirindi  bilan  to‘lish  k  koeffiienti. 
3.5-jadval 
 
 
Tishga  bo‘lgan  
ko‘tarilish  a,  mm 
Ishlov  beriladigan  material 
Po‘lat,   ,  kgs,  m  
Cho‘yan,  
bronza,  
qo‘rg‘oshi
nli  latun 
Mis,  latun,  
alyuminiy,  
babbit 
 
40 gacha 
 
40 – 70  
 
70 dan  
yuqori 
0,03 gacha 
3,5 
3,0 
3,0 
2,5 
2,5 
0,03 – 0,07 dan  
yuqori 
 
2,5 
 
2,5 
3,0 
2,0 
2,5 
0,07 – 0,011 dan  
yuqori 
 
2,5 
 
3,5 
3,0 
2,0 
2,5 
0,11 – 0,16 dan  
yuqori 
 
3 
 
3,5 
3,0 
2,0 
3,0 
0,16 – 0,25 dan  
yuqori 
 
3,0 – 4,0 
 
3,0–4,0 
3,5 
2,5 
3,0 
0,25 – 0,3 dan  
yuqori 
4,5 – 5,5 
4 – 5,0 
4,0 –6,0 
2,5 – 3,0 
3 – 3,5 
 
Tishlar    qadami  –  sidirgichning    ishlashi    uchun    o‘ta    muhim    konstruktiv  
element  bo‘lib,  kesuvchi  va  kalibrlovchi  tishlar,  birgalikda  ishlovchi  tishlar  
soni,  shuningdek,  sidirgichning  umumiy  uzunligi  qadamiga  bog‘liq  bo‘ladi.  
Shu    sababdan    qadamni    hisoblash    o‘ta    muhim    bo‘libgina    qolmasdan,    uni  
tekshirish    ham    kerak.    Amalda    kesuvchi    tishlarning    qadami,    ishlov  

---

143 
 
berilayotgan    detal    uzunligi    L  ga    ham    bog‘liq    bo‘lishi    o‘rnatilgan    va    u  
mazkur  formula  orqali  tekshirilishi  mumkin: 
 
Ayrim  hollarda  koeffitsient  qiymati  2  baravar  ko‘p  bo‘lishi  mumkin.  
Koeffitsientni  tanlashda  shuni  nazarda  tutish  kerakki,  sidirgichning  birgalikda  
ishlovchi  tishlari  odatda  3 tadan  kam  bo‘lmasligi  kerak. 
Qirindi – bo‘laklash  ariqchasi 
Sidirgichning    kesuvchi    qismidagi    tishlar    odatda    qirindi    bo‘laklash  
ariqchasiga    ega,    ularning    vazifasi    keng    qirindilarni    torga    aylantirib    beradi.  
Ular    sidirgichning    shkalasini    yengillashtirib,    tishning    ariqchada    qirindi  
joylashishini  yaxshi  ta'minlaydi.  Dumaloq  sidirgichlar  uchun  ariqchalar  sonini  
quyidagi  brilganlar  orqali  olamiz: 
Sidirgichlar  diametri,  mm                   Ariqchalar  soni,  dona 
10 dan  13 gacha  ...........................................................  6 
  ...........................................................  8 
  ...........................................................  10 
  ...........................................................  12 
Sidirgichlarda  tishlar  soni 
Sidirgichlarda  kesuvchi  tishlar  soni 
 
bu    yerda,    A    –    ikki    taraflama    qo‘yim,    mm;    a    –    qirindi    qalinligi  
(tishlarga  bo‘lgan  taraflama  ko‘tarilish),  mm.  Silliqlovchi  (kalibrlovchi)  tishlar  
sonini  
,  3-8 tagacha  qilib  tanlanadi,  aniq  ishlov  beriladigan  teshiklar  uchun  
ko‘proq  qilib  olinadi.