O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi t. U. Umarov

3.3. Qattiq qotishmali ko‘p qirrali charxlanmaydigan plastinali 
(KQCHP) parmalarda teshik teshish 
 
Ko‘p  qirrali  charxlanmaydigan  plastinali  (KQCHP)  parmalardan 
foydalanganimizda  tezkesar  burama  parmalarga  nisbatan  ishlab  chiqarish 
unumdorligini  o‘rtacha  5-6  martagacha  oshirish  mumkin.Adabiyotlar  tahlili  va 
ishlab chiqarish tajribasidan kelib chiqib, shuni aytish mumkinki,  qattiq qotishmali 
plastinkasi  mexanik  mahkamlanadigan  yig‘ma  parmalarni  dastlabki  tizimlari  va 
tavsiyalari  yo‘q.  Ishlab  chiqarishda  esa  yuqorida  aytilganlar  etishmaydi.  Ishlab 
chiqarish  amaliyotida  esa  (KQCHP)  parma  bilan  teshik  teshishni  harakatdagi 
(dinamikasi)  yo‘q.Toshkent  davlat  texnika  universitetining  mashinasozlik 
fakultetida  10-15  yil  ichida  muallif  prof.  Umarov  T.U.  rahbarligida  yig‘ma 
parmalarning  bir  necha  konstruksiyasi  tayyorlanadi  va  ishlab  chiqarishga  joriy 
etiladi. 

---

121 
 
 
a) 
 
b)
 

---

122 
 
 
c)
 

---

123 
 
 
d)
 
3.14-rasm. Ko‘pqirrali charxlanmaydigan plastinkali parmani ToshDTU ishlab 
chiqailgan parmalarni konstruksiyasi berilgan: 
a) ko‘pqirrali charxlanmaydigan plastinkali (KQChP) mexanik qotiriladigan 
parma konstruksiyasi; b) Relslarda teshik ochuvchi (KQChP)li parma; 
c) mebel sanoatida ishlatiladigan (KQChP)li parma; d) (KQChP)li zenkir. 
 

---

124 
 
 
a)
 
 
b)
 
3.15-rasm. Toshkent asbobsozlik zavodida ishlab chiqarilgan, relslarda teshadigan 
qattiq-qotishmali parma: a va b- “Texnolog” IChBda tayyorlangan parma 
konstruksiyasi. 

---

125 
 
Ilmiy  tadqiqotlarning  umumlashtirilgan  natijasi  shuni  ko‘rsatadiki,  tavsiya 
etilgan  yig‘ma  parmalarning  konstruksiyasida  kesish  jarayoni  uning  markazida 
og‘ir  o‘tadi.  Bu  zonada  parmalash  jarayonidagi  kelib  chiqadigan  kesish  kuchini 
bo‘ylama  va  radial  tashkil  etuvchilarni  va  oxir  oqibatda  asbobning  yemirilishini 
aniqlaydi. Shu nuqtai-nazardan kelib chiqib qarasak, oldingi va orqa burchaklarga 
ko‘ndalang  kesuvchi  qirrani  ancha  yuqori  ta’sir  etishini,  parmalash  jarayonidagi 
dinamikasi  yo‘qligini  ana’naviy  ikki  patli(peroli)  parmada  topish  qiyin  kechadi. 
Shu  asosda  kesuvchi  plastinkasi  almashtiriladigan  parmalar  konstruksiyasi,  qattiq 
qotishmali parmalarni kesish sharoitini ta’minlovchi birlamchi konstruktiv turidir. 
(KQCHP)  parmalar,  ikki  kesuvchi  tig‘dan  tashkil  topgan    asbob  sifatida  –  ikki 
guruhga  bo‘linadi.  Birinchi  guruhga  –  kesish  kengligini  bo‘ladigan  prinsipda 
ishlaydigan,  ikkinchisi  esa  –  uzatishni  bo‘ladigan  prinsipda  ishlaydigan  asboblar. 
Ikkala guruh konstruksiyasi adabiyotlarda keng yoritilgan. Birinchi konstruksiyali 
parmalarda,  bir  plastinka  markazda  joylashgan,  ikkinchisi  esa  parmaning 
chekkasida joylashgan bo‘lib, ishlov berildaigan teshikni hamma diametrini kesish 
uchun  mo‘lljallangan.  Ikkinchi  konstruksiyada  esa  hamma  plastinkalar  parma 
o‘qiga  nisbatan  simmetrik  joylashgan.  Berilgan  kesuvchi  qirraning  shakliga 
qaramasdan  burchak holati va uning uzinligi quyidagicha hisoblanadi, kesuv kuchi 
parallel  va  o‘zaro  perpendikulyar  yo‘nalishida  ta’sir  etadi.  Natijada  (KQCHP) 
parmalar  uchun  shu  munosabat  saqlanishi  kerak 
  =
.  Amalda  esa  bu 
munasabat  saqlanmaydi.  Bunga  quyidagilar  sabab  bo‘ladi.  Birinchidan:  kesish 
jarayoni, kesuvchi qirraning uzunasiga har xil tezlik bilan olib boriladi. 
Kesish jarayoni mexanikasida kichik va yuqori tezliklar alohida qaraladi, bu 
esa hamma zonalardagi tezlikning o‘zgarishini  anomal (meyoridan chetga chiqish) 
hodisasini keltirib chiqaradi. 
Issiqlik  –  tezlik  faktorining  natijasi  bo‘lib,  qattiq  qotishmali  parmalarning 
birgalikdagi  o‘simta  va  har  xil  ishqalanish  zonasi  borligidir.  O‘tuvchi  zonada 
jarayon  noborqaror  kechadi,  ularda  amalda  ikkala  kesuvchi  qirrada  teng  qiymatli 
ishlash  sharoitini  ta’minlash  og‘ir  kechadi,  bundan  kelib  chiqib  kuchlarni 
muvozanatlashtirish  ham.  Yana  o‘simta  hosil  bo‘lish  jarayoni  barqaror  bo‘lishi 

---

126 
 
bilan  birga,  o‘simtaning  o‘lchamlari  va  uning  shakli  vaqt  o‘tishi  bilan  o‘zgarib 
boradi. Shunga asosan, faktli oldingi burchak ham o‘zgarib boradi. Buning sababi 
bo‘lib,  qirindi  kirishuvi  parametrlari  keng  qulochda  yoyilishi,  ishqalanishi 
koeffitsenti  va faktli oldingi burchakni o‘zgarib borishini ko‘rsatish mumkin. R
x
; 
R
z
; 
  zonadagi  kichik  va  katta  tezlikdagi    egri  chiziqlarining  bog‘liqlik 
sxemasi 3.16-rasm ko‘rsatilgan.