O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi sh. Shodmonov, T. Jo'Rayev

 
O'zgaruvchi xarajatlar ishlab chiqariladigan tovar miqdorining oshishiga yoki 
kamayishiga ta'sir qiladi va ishlab chiqarish hajmi o'zgarishiga bog'liqlikda o'zgaradi. 
Unga 
xom ashyo, material, yonilg'i-transport xizmati, ishchilar ish haqi va shu kabilarga qilinadigan 
sarflar kiradi. 
Ishlab chiqarishning har bir darajasida doimiy va o'zgaruvchan xarajatlar yig'indisi umumiy 
yoki yalpi xarajatlarni tashkil qiladi. 
Mahsulot birligini ishlab-chiqarishga qilinadigan sarf-xarajatlarni hisoblash uchun o'rtacha 
umumiy, o'rtacha doimiy va o'rtacha o'zgaruvchan xarajatlar tushunchalaridan foydalaniladi. 
O'rtacha umumiy xarajatlar yalpi (umumiy) xarajatlarning ishlab chiqarilgan tovar 
miqdoriga nisbatiga teng. O'rtacha doimny xarajatlar doimiy xarajatlarni ishlab chiqarilgan 
mahsulot miqdoriga bo'lish yo'li bilan aniqlanadi. O'rtacha o'zgaruvchi xarajatlar 
o'zgaruvchi xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bo'lish yo'li bilan aniqlanadi.
Eng yuqori darajada foyda olishga erishish uchun tovar ishlab chiqarishning zarur miqdorini 
aniqlash zarur. Bunda iqtisodiy taxlil vositasi bo'lib 
qo'shimcha xarajat 
tushunchasi xizmat qiladi. 
Avvalo qo'shimcha xarajat deb, keyingi qo'shilgan mahsulotning har bitta birligipi ishlab 
chiqarish bilai bog'liq qo'shimcha xarajatlarga aytiladi. 
Qo'shimcha xarajatlarpi har bir 
navbatdagi chiqarilgan qo'shimcha mahsulot birligi uchun aniqlash mumkin. 
Korxona foydalanadigan ko'plab resurslar miqdori, ya'ni jonli mehnat, xom-ashyo, yonilg'i 
va energiya sarflari tovar hajmining o'zgarishiga tez va oson ta'sir qiladi. Boshqa resurslar sarfi 
ta'sirida tovar hajmi o'zgarishi uchun uzoq vaqt talab qilinadi. Masalan, og'ir sanoat tarmoqlarining 
ishlab chiqarish quvvatlari ancha uzoq vaqt oralig'ida mahsulot miqdori o'zgarishiga ta'sir qilishi 
mumkin. Demak, ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishga vaqt omili, ya'ni xarajat qilingandan 
pirovard natija olinguncha o'tgan davr sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Shu sababli vaqt omilidan kelib 
chiqib, ishlab chiqarish xarajatlarini qisqa va uzoq muddatli davrda alohida taxlil qilinadi. 
Korxona ishlab chiqarish hajmini o'zgartirshl uchun qisqa muddatli davrda faqat o'zining 
o'zgaruvchi xarajatlari miqdorini o'zgartirishi mumkin. Bu qisqa muddatli xarajatlardir. 
Ishlab chiqarish quvvatlari esa (ishlab chiqarish inshootlari maydoni, mashina va uskunalar 
miqdori) doimiy bo'lib qoladi, hamda bu davr faqat ulardan foydalanish darajasini o'zgartirish 
uchun yetarli bo'lishi mumkin. 
Boshqacha aytilganda qiska muddatli davr oralig'ida korxonaning ishlab chiqarish quvvatlari 
o'zgarishsiz qoladi, ishlab chiqarish hajmi esa ko'p yoki kam miqdorda jonli mehnat, xom ashyo va 
boshqa resurslarni qo'llash yo'li bilan o'zgarshii mumkin. Mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan esa 
ko'p yoki kam darajada intensiv foydalanish mumkin. 
Uzoq muddatli davr bu korxonaning ishlab chiqarish quvvatlarini ham o'z ichiga olgan, butun band 
bo'lgan resurslari miqdorini o'zgartirish uchun yetarli bo'lgan davrdir. Bu davr davomida boshqa 
tarmoqda faoliyat qilib turgan korxonalar mazkur tarmoqqa kirib kelishi mumkin. 
Bu yerda shuni ta'kidlash lozimki, ishlab chiqarish quvvatlarining o'zgarishi taqozo 

---

qiladigan qisqa va uzoq muddatli davr davomiyligi ayrim tarmoq va korxona xususiyatidan kelib 
chiqib farqlanish mumkin. Masalan, yengil sanoat tarmog'ida kiyim-kechak ishlab chiqaradigan 
kichkina firma, bir nechta qo'shimcha tikuv mashinasi o'rnatish bilan o'zining ishlab chiqarish 
quvvatlarini qisqa vaqtda (bir necha kunda) oshirish mumkin. Og'ir sanoat tarmoqlarida yangi 
quvvatlarni ishga tushirish uchun bir necha yil talab qilinadi. Oqibat natajada barcha xarajat turlari 
o'zgaradi va o'zgaruvchi miqdorlar bo'lib qoladi.