O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi

Balandlik mintaqalari. Tekislik sharoitida namoyon bo’lgan kenglik zonallik 

tog’larda  balandlik  mintaqalik  (vertikal  zonallik)  bilan  almashinadi.  Balandlik 

mintaqalik  ham  umumgeofafik  qonuniyatlardan  biri  hisoblanadi.  Balandlik 

zonallikning tarkib topishida xuddi kenglik, zonallikdagi kabi 

iqlim  omili,  issiqlik  balansi  asosiy  rol  o’ynaydi.  Lekin  tekisliklarda  va  tog’larda 

iqlimning  almashinish  sabablari  bir  xil  emas.  Tekisliklarda  iqlimning  o’zgarishi 

geografik  kenglikning  o’zgarishiga  bog’liq  bulsa,  tog’larda  joyning  absolyut 

balandligini o’zgarishiga bog’liq. 

Tog’larda yuqoriga ko‘tarilgan sari atmosferaning zichligi va qalinligi kamaya 

boradi,  quyosh  radiatsiyasining  intensivligi  orta  boradi.  Havoning  siyraklashishi 

natijasida  yerning  uzun  tulqinli    nur  tarkatishi  yanada  tezlashib,  haroratning 

pasayishiga  olib  keladi.  Quyoshdan  keladigan  ultrabinafsha  nurlarning  salmog’i 

orta  boradi.  Tog’larda  harorat  gradiyenti  tekisliklardagiga  nisbatan  bir  necha 

yo’zlab  hissa  kattadir.  Bu  yerda  har  1000  m  balandlikda  harorat  o’rtacha  6°S  ga 

pasayadi.  Yuqoriga  kutarilgan  sari  yog’in  miqdori  ko’p  ayib  borib,  ma’lum 

balandlikdan keyin yana kamayadi. Yogin eng ko’p  yogadigan balandlik mintaqa 

chegarasi sernam o’lkalardan qurg’oqchil o’lkalar tomon ko’tarila boradi. Masalan, 

sernam mintaqa Alp tog’larida 2000 m, Kavkazda 3000 m O’rta Osiyoda 4000 m 

ga yaqin, Markaziy Osiyoda esa undan ham balandda joylashgan. 

Tog’larda  balandlik  mintaqalar  va  ularning  strukturaviy  tuzilishi  nihoyatda 

xilma-xil.  Balandlik  zonalikning  rang-  barang  bo’lishi    tog’  tizimining  geografik 

o’rniga,  muayyan  landshaft  zonasida  joylashishiga,  tevarak-atrofdagi  tabiiy 

geografik  sharoitga  va  dengiz  sathidan  balandligiga  bog’liq.  Masalan,  Tyanshan 

tog’ tizimining shimoliy yon bag’rida V.M.Chupaxin tog’oldi 

tekislik cho’l (800-1100 m), tog’oldi tekislik chala cho’l (900-1300 m), tog’oldi - 

o’rtacha  baland  tog’  o’rmon-utlok-dasht  (1300-2900  m),  baland  tog’  utaok  va 

utlok-dasht  (2700-3700  m),  glyatsial  -nival  (3500-3700  m  dan  yuqori)  landshaft 

mintaqalarini  ajratgan.  Tundra  zonasi  kengligida  joylashgan  Birranga  tog’idagi 

balandlik mintaqalar arktik tundra va arktik sahrodan tarkib toptan. 

Tog’lardagi  landshaftlarniit  balandlik  mintaqalanishi  kenglik  zonalligini 

takrorlamaydi  va  ular  o’zaro    o’xshash  ham  emas.  Balandlik  mintaqalik  kenglik 

zonallik  hodisasining  bir  ko’rinishidir.  Shuning  uchun  ham  tog’  landshaftlari 

azonal hosila emas. Kenglik zonallik nisbatan o’zining oddiy strukturasi bilan farq, 

kilsa, tog’ o’lkalarining landshaft oblastlari murakkab strukturasi bilan farq qiladi. 

Birok,  tog’  landshaftlarining  strukturasi  faqat  vertikal  yunalishda  o’zgarib 

kolmasdan,  ayrim  xollarda  gorizontal  yunalishda  ham  o’zgaradi.  Bunday  hodisa 

meridional  ravishda  katta  masofaga  cho’zilib  yotgan  tog’lar  uchun  harakterli. 

Masalan, Uran tog’larida shimoldan janubga qarab 

tundra,  o’rmon  tundra,  tayga,  aralash  o’rmonlar,  o’rmon  dasht  va  dasht  tog’-

kenglik  zonalari  birin-ketin  almashinib  boradi.  Osiyoning  Tinch  okean  kirg‘og‘i 

bo’ylab Chukotka yarim orolidan Koreya yarim orligacha cho’zilib yotgan o’rtacha 

balandlikdagi  tog’larda  tundra,  o’rmon  tundra,  tayga,  aralash  o’rmonlar,  keng 

bargli o’rmonlar, nam subtropik o’rmonlar ham ketma-ket almashinadi.