KIRISH. YERNING GEOGRAFIK QOBIG‘I VA LANDSHAFTlARNING
UMUMIY TABAQALANISHI.
Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi kursi O'zbekiston uzluksiz ta’lim
davlat standartida va geografiya fakultetlarida ukitiladigan tabiiy geografik fanlar
tazimida yetakchi urinni egallaydi. Tabiiy geografiyaning urganish ob’ekti yer
pustining yukori katlamidan, atmosferaning kuyi troposfera kismidan, okean va
materik suvlaridan, tuprok-usimlik koplamidan, hayvonot olamidan va ularning
uzaro alokadorligidan tarkib topgan geografik qobik va uning lshdshaftlaridir.
Geografik kobikning bir butunligi uni tashkil etuvchi komponentlarning va
sodir bulayotgan jarayonlarning uzaro uzviy boglikdigi va ularning bir-biriga ta’sir
etishi negizida shakllangan. Shuning uchun darslikda avvalo geografik kobik va
uning ajralmas tarkibiy kismi bulgan landshaft sferasi, ularning uziga xos
xususiyatlari, vertikal chegaralari, kalinligi, strukurasi va rivojlanish tarixi, Quyosh
issikdiganing taksimlanishi va ikdim mintakalari, umumiy Geografik konuniyatlari
berilgan.
Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi kursida Yerning geografik kobigi
va landshaft sferasi to'g'risida ta’lim berish bilan birga keng kulamni kamrab olgan
inson xujalik faoliyati ta’sirida tabiiy landshaftlarda yuz berayotgan uzgarishlar,
buning okibatida hosil bulgan ikkilamchi antropogen landshaftlar, buzilgan, kuchli
uzgartirilgan va madaniy landshaftlar to'g'risida ma’lumotlar beriladi. Bu faini
uzlashtirishda avvalrok urganilgan umumiy yer bilimi, geologiya, geomorfologiya,
ikdimshunoslik, gidrologiya, tuprokshunoslik, biogeografiya va boshka tabiiy
fanlardan olingan bilimlarning roli katta.
Geografik kobikdagi landshaftlarning zonal-regional tabakalanishi, ularni
tashkil etuvchi zonal, regional tabiat komplekslarini anikdash, chegaralash,
haritalashtirish va tavsiflash jarayoni tabiiy geografik rayonlashtirish asosida
amalga oshiriladi. Geografik kobikning muayyan xududlarini urganish bilan tabiiy
geografiyaning tarmogi xdsoblangan regional tabiiy geografiya shugullanadi.
Tabiiy geografiya bilan regional tabiiy geografiya uzaro chambarchas boglangan,
chunki ularning urganish ob’ekti va predmeti geografik kobikdir. Birok, birinchi
xolatda geografik kobik bir butunlik va umumiylik nuktai nazardan karalsa,
ikkinchi xolatda ichki tafovutlar va regional xususiyatlar nuktai nazardan karaladi.
Regional tabiiy geografiya geografik kobikning makonda tabiiy chegaralar bilan
chegaralangan birliklarini urganadi. Bu birliklar mikyosiga kura nixoyatda katta va
kichik bulishi mumkin. Masalan, Avstraliya materigi, Xind okeani, Saxroi Kabir,
Urta Osiyo, Bering dengizi va b. k. Yirik regionlarni aloxida-aloxida urganish
bilimni oshirishda katta axalshyatga ega.
O'zbekistan Davlat Standartinmng geografiyadan mutaxassis kadrlar
tayyorlash tizimida "Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi" kursi fundamental
fan sifatida berilgan. Bu kursda barcha materiklar yakin joylashgan orollari bilan
birgalikda batafsil urganiladi. Har kaysi materik va okeanning tavsiloti umumiy
kabul kilingan reja asosida berilgan. Bu reja barcha komponentlarning uzaro
alokadorligini, bir-biriga boglikdigini va ularni geografik kobik doirasida landshaft
komplekslarining shakllantirishdagi rolini hisobga olgan xolda tuzilgan. Darslikda
materiklar va okeanlarga tabiiy geografik tavsif berish bilan birga, ularning xozirgi
davrdagi ekologik xolati va tabiatini muxofaza kilish masalalari ham yoritilgan. Bu
talabalarga ekologik ta’lim berish bilan birga, ularda ekologik madaniyatni ham
shakliantiradi.
Materiklarnm umumiy tabiiy geografik tavsiflash geografik urni, chegaralari,
tekshirilish tarixi, geologik tuzilishi, materik muzliklari, rel’efi, foydali
kazilmalari, ikdimi va iklim mintakalari, ichki suvlari, tuprogi, usimligi, xayvonot
dunyosi, tabiat zonalari, antropogen landshaftlari va tabiatni muxofaza kilish
tartibida yozilgan. Umumiy tabiiy geografik obzordan keyin materiklarning
regional tavsifi berilgan. Okeanlarning tabiiy geografik obzori Dunyo okeani
tabiatining asosiy xususiyatlari- okean tagining geologik tuzilishi va relefi, suvlari,
okeandagi xayot, okean yuzasidagi va okean tagidagi geografik zonalar, okean
tabiatini muxofaza kdshshning asosiy muammolari tizimida yoritilgan. Xar kaysi
okeanning tabiiy geografik sharoiti kuyidagi tartibda ta’riflangan: geografik urni
va chegaralari, tekshirilish tarixi, dengizlari va orollari, okean tagi relefi va
geologik tuzilishi, iklimi va suvlari, okimlari, organik dunyosi, okeanning tabiat
zonalari va xalk xujaligidagi ahamiyati.
Kursda materiklarning tabiiy geografik obzori Yer kurasida eng katta va
murakkab tuzilgan Yevrosiyodan boshlanadi. Yevrosiyodan keyin Afrika,
Shimoliy va Janubiy Amerika, Avstraliya, Okeaniya va Antarktida urganiladi.
Okeanlarni tabiiy geografik tavsiloti kuyidagi tartibda berilgan: Dunyo okeani,
Tinch, Atlantika, Xind va Shimoliy Muz okeanlari.
Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi kursi "Ta’lim to'g'risida" gi konun
va "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" talablari asosida yozilgan. Darslikda
geografiyadan mutaxassis kadrlar tayyorlash uchun zarur bulgan materiallar
sistematik ravishda bayon kilingan. Talabalarning ong-bilim darajasini oshirish
uchun darslikning oxirida ruyxati berilgan kushimcha ilmiy adabiyotlardan
foydalanishni tavsiya etamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: 
