|
oqimi- suvning tabiatda aylanib yurish jarayonida daryo o’zanida oqadigan suv.
Daryo sistemasi - biror daryo havzasiga kiruvchi barcha daryo irmoq,
tarmoq, jilg’alar. Ular bir-birlari bilan qo’shilib, suvi to’planib, bosh daryo,
dengiz yoki ko’lga quyiladi. Masalan Volga sistemasi, Sirdaryo sistemasi,
Amur sistemasi.
Daryo havzasi - biron-bir daryo sistemasiga suv keladigan maydon,
hudud. D. h-ni ko’pincha daryoning, suv yig’adigan havzasi
deyiladi.
Delta - daryoning dengizga yoki ko’lga quyilish joyida suvda oqib
kelgan jinslarning cho’kib to’planishidan hosil bo’lgan tekislik.
Dengiz — okeanning bir qismi; D. okeandan quruqlik yoki
orollar, yarim orollar va suv
osti relyefining ko’tarilgan joylari bilan ajralib
turadi. O’zining geografik o’rni va havzalarining hususiyatiga qarab 3 turga
bo’linadi: 1) materiklar orasidagi dengizlar; 2) materik ichkarisidagi dengizlar; 3)
chekka dengizlar.
Dunyo okeani — Yer yuzidagi barcha okeanlar birgalikda Dunyo okeani
deyiladi. Umumiy maydoni 361,1 mln: kv. km. Yer yuzasi maydonining 70,8 % ini
tashkil etadi. Shimoliy yarimsharda butun maydonning 61%ini, janubiy
yarimsharda esa 81%ini D. o. egallagan. O’rtacha chuqurligi 3800 m, eng chuqur
joyi Mariana botig’ida 11022 m.
Yoyilma konusi — doimiy yoki vaqtincha oqar suvlar tor va qirlar orasidan
tekislikka yoki vodiylarning kengroq qismiga chiqqan joyda suv keltirgan
jinslarning to’planishidan hosil bo’lgan yarim konus ko’rinishdagi salgina qabariq
relyef shakli Yo. k-lari har-xil kattalikdagi chaqiq va uvoq tor
jinslari to’plamidan
iborat.
Yomg’ir — bulutdan tomchi holda yog’adigan va tomchisining diametri 0,5
mm hamda undan katta bo’lgan suyuq yog’ik. Yo. yomrirli qatlam-qatlam bulutdan
yog’adigan shivalama yomg’ir va yomg’irli to’p bulutdan yog’adigan jala
yomg’irga bo’linadi.
Yonbag’ir — bo’rtma, baland relyef shakllarining (tog’lar, tepalar,
do’nglar) atrofdagi pastliklar bilan tutashgan yon qismlari. Yonbag’irlar shakliga
ko’ra botiq, tekis, qabariq bo’ladi.
Jarlik — tog’li o’lkalardagi tik yonbag’irlar, daryolar baland terrasalarining
tik kesilgan chekkalari, dengizlarning urilma to’lqinlari hosil qilgan baland
qirg’oqlari. Daryolar qalin lyoss jinslarning ostini yuvishi natijasida ham J.
hosil bo’ladi. Tektonik yoriqlar bo’ylab uzilmalar ro’y berishidan ham J. vujudga
keladi. J-larni odatda yon jarlar kesib tushgan bo’ladi.
Jilg’a — qor, muz va yomg’ir suvlaridan hosil bo’luvchi hamda buloqlardan
oqib chiquvchi oqar suvlar, kichik soylar. O’rta va Markaziy Osiyoda jilg’alar
ko’pincha yozda qurib qoladi. Eski o’zbek tilida vodiy, soylik ham jilg’a, julg’a
deb atalgan.
Zonallik—Yer jo’g’rofiy qobig’ining Yer yuzida Quyosh issiqligining
jo’g’rofiy kengliklar bo’yicha notekis taqsimlanishi va yog’in miqdorining har
xilligi natijasida tabiiy holda turli tabiatli qismlarga bo’linishi qonuniyati.
Izobara (yunoncha izos — barobar, baryus — og’irlik)—jo’g’rofiy,
sinoptik, meteorologik xaritalarda Yer yuzasidagi havo bosimi bir xil bo’lgan
joylarni tutashtiruvchi chiziq.
Izobata (yunoncha izos — barobar, batos,— chuqurlik)— geografik
xaritalarda suv havzalari (okeanlar, dengizlar, ko’llar, daryolar, suv
omborlari)ning chuqurliklari bir xil bo’lgan joylarini tutashtiruvchi chiziqlar.
Izogiyeta — iqlim xaritalarida bir xil miqdorda yog’in yog’adigan joylarni
tutashtiruvchi chiziqlar. Ko’zga aniq tashlanishi uchun izogiyetalar oralig’i turlicha
to’qlikdagi ranglarda bo’yaladi.
Izotaxa — tezlik (suv, shamol va h. k. tezligi) bir xil bo’lgan nuqtalarni
birlashtiruvchi chiziqlar. Sokin ob-havoda daryo suvining tezligi ko’ndalang kesim
(daryo) chuqurligining 1/16 5, qismidan atrofga, chuqurga va yuqoriga tomon
kamaya boradi.
Izoterma (yunoncha izos — barobar, terme — issiqlik)—jo’g’rofiy,
sinoptik
va
meteorologik
xaritalarda
ma’lum
vaqtda
havo
harorati teng joylarni tutashtiruvchi chiziqlar. Har xil haroratli joylar xaritalarda
ba’zan har xil ranglar bilan ham ifodalanadi.
Ionosfera — Yer havo qobig’ining 50—80 km dan yuqorida joy-lashgan
ionlashgan qatlami. Qalinligi 2000 km dan ortiq. Quyoshning ultrabinafsha nurlari
ta’sirida kislorod va azot molekulalarining parchalanishi hisobiga ionlar hosil
bo’lib turadi. I. da zarrachalar juda siyrak va yuqori darajada elektrlashgan. I. da
qutb shafaqlari. I. magnit bo’ronlari kuzatiladi.
Iqlim — Yer yuzasi biror joyi ob-havosining ko’p yillik rejimi. Iqlim
Quyosh radiasiyasi, yer yuzasining holati va atmosferadagi havo harakatlari
hosilasidir. Qarang. Iqlim hosil qiluvchi omillar. Iqlim ob-havodan farq qilib,
barqaror bo’ladi. U yillar, asrlar mobaynida o’zgaradi.
Kaynozoy erasi (yunoncha kaynos — yangi, zoye — hayot)— Yer geologik
tarixining eng yangi erasi. 67 mln. yil davom etayapti. Uchta davrga bo’linadi:
paleogen, neogen va antropogen. Shu erada paydo bo’lgan tog’ jinslari kaynazoy
tog’ jinslari (yotqiziqlari) deyiladi. Yerning hozirgi zamon tabiati K.e. da tarkib
topgan.
Kamposlar (portugalcha kampo dala, tekislik)—Braziliyada yassi tog’lardagi
savannalar nomi. Qizil tuproqlarda qattiq bargli chimli g’allagulli o’tlar, kichik
daraxt va butalar o’sadi.
Kamsuvlik — daryolarda suv oqimining eng kamaygan davri.
O’zbekistondagi katta daryolarda K. kuz oylariga to’g’ri keladi, past tog’lardan
boshlanuvchi daryolar bahorda qor erib, yomg’ir ko’proq yog’adigan davrdan
boshqa hamma vaqt K. bo’ladi.
Karst, karst hodisasi (Yugoslaviyadagi karst platosi nomidan olingan)—
suvda yaxshi eriydigan tog’ jinslari (ohaktosh, bo’r, dolomit, gips, tuzlar) ni yer
osti suvlari eritib olib ketishi natijasida ro’y beradigan jarayonlar. Natijada tog’
jinslari orasida bo’shliqlar — g’orlar, yo’laklar hosil bo’ladi. O’pirilmalar ro’y
berib, yer yuzasida voronkasimon chuqurliklar, yoriqlar vujudga keladi. Yer
yuzidagi oqar suvlar yer ostiga tushib ketib, yer osti daryolari, ko’llari hosil bo’-
ladi. Qrimda, Kavkaz, Uralda ko’p uchraydi. O’zbekistonda Hisor, Chotqol, Nurota
tog’larida, Ustyurtda ro’y beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
